Godinjica stradanja na Lijevče polju: „Četničko Kosovo“ u svijesti srpskog naroda Hercegovine

6. aprila 1945. godine u borbama u Lijevče Polju stradalo je jezgro hercegovačkih četnika na čelu sa svojim komandantom Miloradom Popovićem.

Ono što je Zidani Most, Kočevski Rog i Pohorje u svijesti nacionalnog naroda Crne Gore to je Lijevče Polje, „četničko Kosovo“ u svijesti srpskog naroda Hercegovine – simbol tragičnog stradanja duboko urezan u dušu i kolektivno pamćenje, „zbirno ime za sva stratišta i zajedničku kosturnicu“ sa čijim se posledicama, svjesno i nesvjesno suočava svaka nova srpska generacija.

Tog nesrećnog proljeća  1945. godine posle „četiri godine, rata, krvi i nesreća“ odigravao se poslednji čin „bosanske golgote“ i  ravnogorske drame u Drugom svjetskom ratu, posle koga je uspostavljena čvrsta komunistička vlast čije neizlječive posledice, kao narod, i danas osjećamo. Jugoslovenska vojska u otadžbini,  zakleta „ Časnom krstu, Kralju i Otadžbini“, izmučena i od svih izdana doživjela je vojnički krah pod udarima višestruko nadmoćnijih neprijatelja. Jedan njen dio, pod komandom Pavla Đurišića, ginuo je u ravnicama Lijevča Polja, Hrvatskoj i Sloveniji  drugi, pod komandom đenerala Dragoljuba Mihailovića, nestajao je na „putu smrti“,   u pokušaju povratka u Srbiju sa završnom epizodom na Zelengori, maja 1945. godine. Oba puta vojske koja je pripadala istom narodu istom cilju državi ideologiji bila su jednako bezizlazna i zlosrećna…

Tačno četiri godine od početka rata, šestog aprila 1945. godine, na padinama Kozare stiješnjeni između srpskih zlotvora komunista i ustaša kako je zapisao Dušan Popović, komadant jedne od četničkih četa, našli su se borci 29. puka, formiranog tog proljeća od hercegovačkih četnika, prilikom reorganizacije snaga na Trebavi, na čelu sa svojim komandantom kapetanom Miloradom Popovićem. Tu su se našli uspješno izvršavajući naredbu Pavla Đurišića,  o proboju kroz ustaške linije, na padine  Kozare, kako bi tu  obezbijedili  prihvat jedinica koje su, po planu, trebale, probiti ustaški front, i koje su pratile kolone ranjenika i civila i kako bi istovremeno suzbili eventualne napade partizana sa Kozare.

Po Pavlovom planu u tim dramatičnim aprilskim danima, teškoj i gotovo bezizlaznoj situaciji, bilo je odlučeno da se krene u proboj ustaških linija duž puta Gradiška – Banja Luka a da glavni udar bude kod Šibića Hana koji je bio od ključnog značaja. Opšti četnički napad koji je počeo u noći petog na šesti april negdje oko 2:30 po noći, nije uspio  i pored svog požrvovanja  četničkih boraca…

U višesatnoj žestokoj borbi u kojoj je lično Pavle Đurišić vodio svoje borce u juriš, izloženi smrtonosnoj artiljerisjkoj vatri, bili su stigli nadomak cilja. Tada su se, međutim, iz pravca Topole, u ključnom momentu, pojavili ustaški tenkovi i odmah izvršili napad na četnike prilazeći na kritično odstojanje od ranjenika, tifusara i civila. Tada Pavle sa svojim brocima kreće opet u napad pokušavajući u kontrajurišu da spasi ranjenike i civile, skačući na ustaške tenkove i uništavajući ih sa razvijenim bombama.

„Tri  Pavlova pratioca, sva trojica potporučnici Batrić Jevrić, Božo Adžić i Manojlo Čuljković, javila su se dobrovoljno da napadnu tenk. Pavle je odobrio. Sa svojih prozora zasuli smo tenkove mitraljeskom vatrom. Ova trojica, svaki sa po dvije defanzivne bombe u rukama, izletili su napolje. Kroz nekiliko trenutaka tenk je bio u plamenu…“, jedna je od slika ove borbe koju su zapisali preživjeli svjedoci, Pavlovi borci. Na taj način, uz veliko požrtvovanje i žrtve, odbijen je ustaški napad i spašeni civili i ranjenici.

Međutim, neuspjehom proboja kod Šibića Hana, Hercegovci su ostali odsječeni. Tu su ih ubrzo napale ustaše s leđa i partizani s prijeda, sa Kozare. U žestokom okršaju sa ustašama i partizanima koji je nastupio na potezu sela Vilusi – Romanovci, 29. puk je izložen uraganskoj artiljerijskoj, tenkovskoj i pješadijskoj vatri i za samo nekoliko sati bio skoro uništen.

„Moj hrabri vojnik Milan Grubačić, nišandžija na teškom mitraljezu „breda“, dokopao je mitraljez bez postolja i uputio se prema mrtvom Čedu; sipa i samo redenika nestaje. Najednom mučki posrnu i preko hladnog gvožđa pade pored svog druga i komandira.

Tu ostaju u samrtničkom ropcu i borci koje lično ne poznajem, Nevesinjci i Bilećani“ , piše u svojim Sjećanjima Dušan Popović,  opisujući jedan od mnogobrojnih sličnih mučnih i epskih momenata četničke pogibije.

Sa svojim borcima stradao je i njihov komadant Milorad Popović koji je u toj borbi bio dva puta teško ranjen, i to prvo ustaškim metkom u rame, a zatim partizanskim u stomak. Da ne bi neprijatelju živ pao u ruke ovaj proslavljeni komadant hercegovačkih četnika izvršio je samoubistvo.

„Tada sam pogledao i vidio Milorada kako leži u grču, na leđima“, piše njegov brat Dušan. „Izvadio je svoj levorver i drži ga pružena Milimiru,, ponavljajući nekoliko puta; Ubij me da me zlikovci ne nađu živa! Videći to, ja već sasvim pribran, rekao sam – Bog mi je svjedok; Uzmi i ubij ga! U tome je pristigao i Milan Guzina. U tom času Milorad je okrenuo parabelum i na naše oči, okinuo pod bradu. Ruka je klonula. Milimir je uzeo njegov revolver i sa Milanom prišao meni…“

Iz tog „kazana“ u ravnicama Lijevča prema podacima istoričara Branislava Kovačevića, navedenim u knjizi „Od Vezirovog do Zidanog Mosta“, od oko 800 Hercegovaca uspjelo je da se izvuče njih oko 220 i priključi četničkoj glavnini. Prema podacima koje navodi Aleksa Tepavčević u toj borbi poginulo je preko 70 Gačana. To znači da je samo za ta dva dan, četvrtog pa zatim šestog aprila, u Lijevču Polju, poginulo preko 100 Gačana, jer su tog četvrtog aprila, u Seferovcima poginuli pop Radojica Perišić i preko dvadeset njegovih boraca.

“To su sve bili borci iz najužeg mog mjesta, sa kojima sam uvijek bio zajedno za sve vrijeme teškog rata. Stezalo me srce pri pomisli da više nikada neću vidjeti popa i vođu ustanka Radojicu Perišića, svog najbližeg rođaka Blagoja Tepavčevića, komadanta gatačkih jurišlija, i uz njih dvadeset mladih junaka iz Gacka i Hercegovine. Sve sam ih volio kao braću i do oboljenja od tifusa bio njihov sadrug u svim preživljajima kroz Bosnu. Bio sam moralno pokošen i nijesam više mario za život“,  zapisao je o toj pogibiji pominjani  Aleksa Tepavčević.

Posledice ovih patnji stradanja i poraza gotovo da su nesagledive. Stubovi srpstva u Crnoj Gori, naprimjer, ovom tragedijom bili su porušeni. Dobar dio naconalne inteligencije, skoro dvije trećine sveštenika, a posebno i gotovo u potpunosti vojni starešinski kadar nestali su sa istorijske scene.

Mitropolija crnogorsko – primorska skoro da je bila zapustila.

Sve to pospješilo je stvaranje i razvijanje posebne crnogorske nacije koja će se u novije vrijeme premetnuti u entitet koji će svoje istaknuto i naglašeno srpstvo ranijih vijekova, zamijeniti potpunom negacijom srpskih korjena i indetiteta, prepoznajući se danas kao posebna nacija u samostalnoj državi. Upravo sa tim posledicama danas se suočava se i bori srpski narod u Crnoj Gori.

S druge strane, u Hercegovini,  Odbrambeno-otadžbinski rat je te posledice donekle zaliječio ali posledice tadašnjeg sloma srpske ideje i danas su itekako vidljive.

Milan Nikčević, istoričar

Izvori i literatura:

• Bojan Dimitrijević, Golgota četnika, Vukotić media, Beograd, 2019
• Pomenik gatačkih četnika, Opštinska boračka organizacija Gacko, Gacko, 2009. godina
• Aleksa Tepavčević, Borba za slobodu ; Sjećanje na četničku borbu, DOB, Gacko, 2002. godina
• Dušan Popović, Sjećanja, objavljeno u „Tragom heroja i mučenika“, Novi Sad, 2012. Godina