Na današnji dan 1929. umro Arčibald Rajs – veliki prijatelj Srba

Na današnji dan 1929. godine u Beogradu je umro Rudolf Arčibald Rajs, švajcarski forenzičar, publicista, doktor hemije i profesor na Univerzitetu u Lozani.

Kao kriminolog istakao se radom na istraživanju zločina nad srpskim stanovništvom u vrijeme Prvog svjetskog rata.

Rođen je 8. jula 1875. godine kao osmo dete, od ukupno deset, Ferdinanda Rajsa, zemljoposednika, i Pauline Zabine Ane Gabrijele, u južnonjemačkoj pokrajini Baden.

Zvanje doktora hemije stekao je već u 22. godini, kada je i izabran za asistenta, a potom je postao priznati docent za tu oblast, na Univerzitetu u Lozani.

Za redovnog profesora kriminalistike imenovan je 1906. godine. Kao profesor bavio se predano naučnim radom i stekao ugled kriminologa svjetskog glasa.

Godine 1912, za vrijeme Prvog balkanskog rata, bio je reporter u Solunu. Na poziv srpske vlade Rajs je 1914. godine došao u Srbiju da istražuje zločine austrougarske, njemačke i bugarske vojske nad civilnim stanovništvom.

Napisao je mnoge knjige i radove povodom toga, a često je slao izvještaje koji su objavljivani u uglednom časopisu neutralne Švajcarske „Gazet“. Time je kao ugledni profesor i kriminolog izvještavao svijet i „kvario“ propagandnu sliku Nijemaca i Austrougara o Srbima kao divljačkom narodu.

Bio je član delegacije jugoslovenske vlade na Mirovnoj konferenciji u Parizu. Zavolio je srpskog vojnika-seljaka i srpski narod i do kraja života ostao u Srbiji.

Sa srpskom vojskom prešao je Albaniju, Solunski front i sa Moravskom divizijom umarširao u oslobođeni Beograd, novembra 1918. godine. Poslije rata modernizovao je tehničku policiju pri Ministarstvu unutrašnjih poslova nove države.

Tadašnja kriminalistička tehnika po mišljenju američkih istraživača koji su putovali po Evropi ciljno proučavajući ovaj vid policije, bila je na veoma visokom nivou.

Međutim, Arčibald Rajs, razočaran nekim negativnim pojavama u društvenom i političkom životu povukao se pred kraj života iz svih javnih funkcija.

U septembru 1928. godine Rajs je namjeravao da ode iz Kraljevine SHS. U intervjuu za tadašnju „Politiku“ rekao je da svako strpljenje ima svojih granica, te da je i njegovo iscrpljeno do najdaljih granica.

– Moj rad se toliko ometa i bagateliše, da mi se dovoljno stavlja na znanje kako vam više nisam potreban – rekao je tada Rajs.

Živio je skromno u svojoj vili „Dobro polje“ /Topčider/ u Beogradu, gdje je i umro 8. avgusta 1929. godine u 4.30. Uzrok smrti bio je moždani udar kao posljedica žučne svađe sa prvim komšijom, bivšim ministrom Milanom Kapetanovićem koji ga je prema nekim svjedočenjima opsovao.

Dan kasnije u 15.00 časova njegovo tijelo je preneseno u Opštu državnu bolnicu, gdje je, prema njegovoj poslednjoj želji, trebalo da se izvadi njegovo srce i prenose na Kajmakčalan.

Posmrtni ostaci Rajsa preneseni su u Oficirski dom, gdje su bili izloženi sve do sahrane, 10. avgusta, u popodnevnim časovima, na topčiderskom groblju.

Sahranjen je sa generalskim počastima i po pravoslavnom obredu.

Njegovo izvađeno srce odneseno je u urni na Kajmakčalan, gdje je sahranjeno zajedno sa ostalim oslobodiocima Solunskog fronta. Na urni, koja je polomljena prilikom jednog naleta Bugara u Drugom svjetskom ratu, pisalo je: „Ovde u ovoj urni, na vrhu Kajmakčalana zlatno srce spava, prijatelj Srba iz najtežih dana, junak Pravde, Istine i Prava, Švajcarca Rajsa, kom` nek je slava“.

U toku i nakon rata objavio je brojne ratne i političke publikacije, od kojih su neke od velikog značaja za istoriju Srbije. Pred kraj života, 1928. godine objavio je svoj ratni dnevnik u knjizi pod naslovom „Šta sam vidio i proživio u velikim danima“, a prije toga, 1924. godine objavljuje „Pisma sa srpsko-makedonskog fronta /1916-1918/“.

Kao svoje posmrtno zaveštanje srpskom narodu ostavio je neobjavljen rukopis knjige „Čujte Srbi!“, na francuskom jeziku. Knjiga je završena 1. juna 1928. godine, a 2004. godine je štampana u velikom tiražu i dijeljena besplatno. Zasluge za ovo su imale fondacija „Dr Arčibald Rajs“ iz Beograda i Šabačko-valjevska eparhija.

Doktor Arčibald Rajs 1926. godine postao je počasni građanin grada Krupnja. Iste godine jugoslovenski ministar i general Dušan Trifunović proglasio ga je počasnim kapetanom Prve klase pješadije Vojske Kraljevine SHS.

Nekoliko ulica u Srbiji /Beograd, Kruševac, Novi Sad, Zaječar/ i Republici Srpskoj /Banjaaluka/, nosi njegovo ime. Širom Srbije i Republike Srpske otkrivena su spomen-obilježja u znak priznanja srpskog naroda djelu Arčibalda Rajsa.

Kuća u kojoj je živio do smrti, a nalazi se u Beogradu, u Bulevaru vojvode Mišića 73, kod Careve ćuprije proglašena je za nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture.

Katera