Vojni savezi su kroz istoriju nastajali u skladu s ambicijama osvajača ili potrebama onih koji su se branili i nestajali u nesuglasicama saveznika ili pepelu ratova.
Sjevernoatlantski savez, koji nazivaju jednim od najdužih i najuspješnijih vojnih saveza u istoriji, proteklih dana je obilježio 75. godišnjicu postojanja.
Nastao nakon Drugog svjetskog rata kao protivteža sovjetskim vojnim snagama stacioniranim u srednjoj i istočnoj Evropi, s osnovnim ciljem da političkim i vojnim sredstvima zaštiti slobodu i sigurnost njenih članica, vremenom je postao glavni bezbjednosni instrument transatlantske zajednice i stub vojne saradnje SAD i Evrope.
Napomena: NATO alijansa je nastala 4. aprila 1949. godine u Vašingtonu kao ugovorna organizacija dvije sjevernoameričke i deset evropskih država: SAD, Kanade, Belgije, Danske, Francuske, Islanda, Italije, Luksemburga, Holandije, Norveške, Portugala i Ujedinjenog Kraljevstva. Osnivačima su se 1952. godine pridružile Grčka i Turska, 1955. godine Zapadna Njemačka – od 1990. godine Njemačka, 1982. godine Španija. Nakon raspada Sovjetskog saveza i Varšavskog pakta 1989.-1991. godine Alijansi pristupaju: Češka, Mađarska i Poljska, 2004. godine Bugarska, Estonija, Letonija, Litvanija, Rumunija, Slovačka i Slovenija, 2009. godine Albanija i Hrvatska, 2017. godine Crna Gora, 2020. godine Sjeverna Makedonija, 2023. godine Finska i 2024. godine Švedska. Alijansa danas okuplja 32 države na prostoru od oko 25 miliona kvadratnih kilometara, sa populacijom oko 967 miliona stanovnika, od kojih je 3,5 miliona u uniformi, sa ukupnim BDP oko 46 triliona američkih dolara, koji čini više od 45 odsto svjetskog BDP. Izvor: NATO
Čine ga dva glavna dijela – politički i vojni. Glavno političko tijelo, Sjevernoatlantski savjet, sastavljen je od predstavnika svih država članica, u kojem se odluke donose konsenzusom. Vojnu strukturu čine dvije strateške komande: Vrhovni štab savezničkih snaga za Evropu u blizini Monsa – Belgija i Saveznička komanda za transformaciju u Norfolku – Virdžinija u SAD, a vrhovni saveznički komandant za Evropu je, po pravilu, general američke vojske.
Sjedište NATO je u Briselu, a generalni sekretar Alijanse u zadnja dva četvorogodišnja mandata bio je norveški političar i diplomata Jens Stoltenberg. Njegov nasljednik će biti izabran na ovogodišnjem samitu NATO u Vašingtonu od 9. do 11. jula, a prema diplomatskim izvorima najbliži imenovanju je donedavni holandski premijer Mark Rute.
Relativno mirno okončanje hladnog rata 90-ih godina prošlog vijeka učinilo je geopolitičku mapu svijeta idiličnom, kako to analitičari sa Zapada vole da kažu, stvorivši iluziju o prevazilaženju bipolarne dinamike moći i čineći novi ratni sukob u Evropi malo vjerovatnim. Upravo je ta idiličnost i navela neke velike evropske zemlje na odustajanje od ozbiljnijeg razmišljanja o sopstvenoj vojnoj sigurnosti.
Mada je Zapad neko vrijeme uživao na lovorikama pobjede, ostaje nepoznanica da li je, kao što to tvrdi ruska strana, tadašnji sovjetski lider Mihail Gorbačov od lidera Zapada dobio neko džentlmensko obećanje da se Alijansa neće širiti na istok.
No, kako god da je bilo nije dugo potrajalo.
U izjavi zabilježenoj nekoliko dana nakon alijansinog pokretanja programa Partnerstva za mir početkom 1994. godine, tadašnji američki predsjednik Bil Klinton kaže – da više nije pitanje hoće li NATO preuzeti nove članice, već kada i kako, na šta mu krajem iste godine stiže odgovor tadašnjeg ruskog predsjednika Borisa Jeljcina – da Evropa, čak i prije nego što je uspjela da se odrekne nasljeđa Hladnog rata, rizikuje da se optereti hladnim mirom. Izvor: Foreign Affairs
Ove izjave nekadašnjih lidera velikih sila kao da su proročanski odredila današnja dešavanja na kontinentu, tako da ni ratna dešavanja u Ukrajini, koja su uzdrmala evropsku bezbjednosnu arhitekturu, izazvavši najveće tenzije na kontinentu od Hladnog rata i podstakavši Evropljane na ozbiljnija preispitivanja spoljne politike, za analitičare nisu neko iznenađenje.
Geopolitički pejzaži u konkurenciji velikih sila su doživjeli evoluciju, prelazeći iz tradicionalno vojnog i geopolitičkog rivalstva u područja tehnologije, ekonomije, ideologije… dok je evropska bezbjednost ušla u daleko složenije i zahtjevnije strateško okruženje od onog sa kraja Hladnog rata.
Nakon vojne intervencije na Balkanu 1994. i 1999. godine, i neuspjelih vojnih operacija na prostoru Avganistana 2003-2014. i 2015-2021. godine, i Libiji 2011. godine, NATO je izgubio kredibilitet kod posthladnoratovskih generacija.
Izazovi Alijanse su duboki i složeni, od relevantnosti i svrsishodnosti, preko nedovoljnog ulaganja Evropljana u odbranu i povećavanja jaza saveznika u vojnoj opremljenosti i obučenosti sa SAD, kojim se ugrožava i efikasnost Alijanse, do porasta svijesti o nemogućnosti dugoročne američke posvjećenosti odbrani Evrope i njenog sve očitijeg okretanja ka regionu Indopacifika.
Evropljani se pribojavaju da bi pobjeda Donalda Trampa na predsjedničkim izborima u SAD ove jeseni mogla dovesti ne samo do restrukturiranja i smanjenja američkog vojnog prisustva u Evropi započetog tokom prošlog mandata već i do promjene odnosa i prema Sjevernoatlanskom savezu. Tramp je, usljed nezadovoljstva odnosom većine evropskih saveznika prema Alijansi, pogotovo neispunjavanjem obaveza u finansiranju troškova, te promjene najavio u svojim izjavama tokom predizborne kampanje.
Da bi se ovo bolje razumjelo treba podsjetiti da su evropske države tokom Hladnog rata na vojnu sigurnost trošile 3 do 5 odsto BDP, uz učešće SAD u troškovima Alijanse oko 50 odsto, da je budžet Alijanse za odbranu u 2023. godini iznosio oko 1,264 milijarde dolara uz učešće SAD oko 68 odsto, i da je, prema analizama, do povećanja američkog učešća došlo usljed komotnog odnosa Evropljana prema sopstvenoj bezbjednosti.
Napomena: Članice Alijanse su imale obavezu da troše na odbranu najmanje 2 odsto godišnjeg BDP, ali je do 2016. godine samo 5 članica ispunjavalo svoju obavezu, do 2022. godine samo njih 9, dok se prema nedavnim izjavama Stoltenberga očekuje da u 2024. godini 18 članica dostigne obavezujući nivo.
Prema zvaničnim podacima za 2023. godinu, najveće države Evropske unije još uvijek ispunjavaju samo dio svoji obaveza u troškovima Alijanse: Francuska 1,9 odsto, Njemačka 1,57 odsto, Italija 1,46 odsto, Španija 1,26 odsto. Izvor: NATO
Evropljani se pribojavaju da Alijansa, usljed smanjenja američkog vojnog prisustva na kontinentu, neće biti u stanju odgovoriti povećanim potrebama bezbjednosti. Zato se tokom proteklih godina u najvišim političkim i vojnim krugovima razgovara o budućoj organizaciji vojne sigurnosti Evrope, ali se njene konture još ne naziru.
Nakon nedavnog obraćanja predsjednice Evropske komisije Ursule fon der Lajen, kojim je ponovo naglašena hitnost jačanja evropske odbrambene sposobnosti, predstavljena je Evropska odbrambena industrijska strategija sa godišnjim budžetom oko milijardu i po evra, a najavljuje se da bi, nakon junskih izbora, EU mogla dobiti i prvog povjerenika za odbranu.
Alijansa je pozdravila nova evropska promišljanja, ali je skepticizam njenih struktura u pogledu uplitanja Evropske komisije u odbranu veoma izražen i dubok, kao što i nije neka velika tajna da dvije briselske institucije već godinama jedva komuniciraju po pitanjima odbrane.
Većina političkih analitičara cijeni da je malo vjerovatno da će SAD učiniti neki veliki zaokret u odnosu na EU, pogotovo u toku ratnih dešavanja na njenim istočnim granicama, ali su mišljenja o promjenama u odnosu prema Alijansi podijeljena.
Međutim, ima i oni koji cijene da će u SAD poslije izbora doći do velikih promjena, da će se Amerikanci više okrenuti sebi, da će na geopolitičkom polju biti prije svega fokusirani na izazove Kine, da će rat u Ukrajini biti uskoro okončan, i da će Evropljani u restrukturiranoj Alijansi dobiti veća ovlaštenja, ali i obaveze.
Stoga ne iznenađuje žurba Evropljana u potrazi za novim rješenjima odbrane.
U vremenima velikih geopolitičkih previranja u kojima nesumnjivo živimo, dok veliki vođeni svojim interesima igraju svoje igre, rješavajući ih mahom u potaji iza zatvorenih vrata, mali bi, poučeni istorijskim iskustvima, mogli više voditi računa o svojim interesima i ne miješati se u ono što ih se ne dotiče.
(MSc Branko T. Nešković, diplomata i publicista)
