Prvi svjetski rat počeo je prije 111 godina – 28. jula 1914.

Prvi svetski rat počeo je na današnji dan pre 111 godina, 28. jula 1914. godine, napadom Austrougarske na Srbiju.

Tog dana Austrougarska je objavila rat Srbiji. Njena vojska započela je rat iste noći artiljerijskim dejstvom sa ratnog broda Bodrog. Bilo je pritom i svedočanstava da su napadi na tlo Srbije, artiljerijski, započeli i ranije, kao kod Velikog Gradišta.

Objava rata Srbiji dostavljena je otvorenim telegramom. U njemu je stajalo da se Austrougarska nalazi u ratnom stanju sa Srbijom, uz napomenu da odgovor Srbije na zahteve Beča, ultimatum, nije zadovoljio.

Baron fon Gizl, poslanik Dvojne monarhije u Beogradu, predao je ultimatum nekoliko dana ranije, 23. jula u večernjim satima, Lazaru Pacuu, ondašnjem ministru finansija, u svojstvu zastupnika predsednika Kraljevske srpske vlade Nikole Pašica.

Zvanični Beč tim tekstom je optužio Srbiju za, navodno, podrivačku aktivnost protiv Austrougarske. U tekstu je potencirano da su u Srbiji atentatori obučavani, naoružani, a onda i prebačeni preko granice u Austrougarsku.

Neposredan povod za napad na Srbiju, zapravo opravdanje, bila je tragedija koja se dogodila u Sarajevu na Vidovdan 28. juna 1914, tačno mesec dana pre početka rata, kada je ubijen austrougarski prestolonaslednik nadvojvoda Franc Ferdinand.

Pripadnici Mlade Bosne, koji su izvršili atentat, bili su ogorčeni protivnici Austrougarske, ne samo iz nacionalnih, patriotskih razloga, nego i socijalnih, pošto Dvojna monarhija nije promenila feudalno nasleđe Turske na prostoru Bosne i Hercegovine, nego je odlučno štitila povlašćeni status muslimanskih veleposednika, što je ogromna većina tamošnjeg stanovništva videla kao tešku nepravdu.

Istovremeno, mladobosanci su bili uverene pristalice jugoslovenske nacionalne ideje, što oni nipošto nisu razdvajali od srpskog patriotizma. Bilo je među njima predstavnika sve tri versko nacionalne grupe Bosne i Hercegovine, ali najviše Srba.

Na osnovu istrage vođene u Sarajevu pošto se atentat dogodio, zaključeno je da su atentatori boravili u Srbiji, kao i da su tim putem doneli oružje.

Iako je ustanovljeno da zvanični Beograd, odnosno vlasti Kraljevine Srbije nisu imale veze sa atentatom, pojedini pripadnici državnih službi Srbije pomogli su potonje atentatore.

Prilikom predaje ultimatuma izaslaniku Nikole Pašića, Lazaru Paču, 23. jula, baron Gizl naglasio je da se zvanični odgovor Beograda očekuje u roku od dva dana.

Tekst ultimatuma sadržao je deset tačaka. Zahtevana je obustava propagande protiv Austrougarske, ma u kom vidu, obustava rada organizacija koje, po tumačenju Beča, rade protiv Dvojne monarhije, pre svega se mislilo na Narodnu odbranu. Isto tako, da se iz obrazovnog sistema ukloni sve protivno interesima Austrougarske.

Potom, da se iz državne službe odstrane sva lica za koja se iz Beča tvrdi da su se bavila podrivačkim radom protiv Austrougarske. Zahtevano je, odmah, hapšenje svih osumnjičenih za pomoć u atentatu, kao i efikasno zatvaranje granice. Isto tako, insistiralo se na učešću austrougarskih službenih lica na teritoriji Srbije prilikom istraga, kao i sprovođenja sudskih postupka protiv navedenih lica.

Suočene sa pretnjom rata sa superiornom Austrougarskom, srpske vlasti izašle su u susret svim zahtevima zvaničnog Beča, izuzev učešća organa Dvojne monarhije u istrazi, odnosno sudskim postupcima na teritoriji Srbije, pri čemu je naglašen žal zbog tragičnih događaja u Sarajevu i neodgovornog čina atentatora, major Vojislav Tankosić je uhapšen, a potraga je pokrenuta i za drugim osumnjičenima.

Odgovor su u krajnje pomirljivom vidu sročili Nikola Pašić i Stojan Protić. On je zatim dostavljen u poslanstvo Austrougarske u Beogradu neki minut pre 18. časova 25. jula. Baron Gizl, međutim, već je napuštao Beograd.

Bila je to prilika na koju se dugo čekalo u Beču, za kako su verovali, konačni obračun sa Srbijom. U vrhovima Austrougarske, oficirskom koru, pa i javnosti, postojalo je oduševljenje idejom odlučnog obračuna sa Srbijom.

U Srbiji nasuprot, iscrpljenoj u ratovima 1912/1913. opšti stav je bio da sukob sa Austrijom treba na svaki način izbeći.

Kada je postalo jasno da predstoji napad, Vlada i centralna državna tela Kraljevine Srbije izmešteni su u Niš, u skladu s nalogom od 25. jula, dok je Vrhovna komanda smeštena u Kragujevac.

Pošto je primio telegram s objavom rata, Nikola Pašić, predsedavajući Saveta ministara Kraljevine Srbije, zaputio se u zdanje Okružnog načelstva u Nišu. Sa balkona tog tela obratio se zatim okupljenom građanstvu predočavajući da je Srbija napadnuta.

Masivna austrougarska invazija na Srbiju usledila je 12. avgusta upadom preko Drine Pete i Šeste armije. Paralelno, iz Srema i Banata, gde se nalazila Druga armija Austrougarske, vršena su diverzantska i artiljerijska dejstva, pre svega s ciljem zavaravanja, kako bi se skrenula pažnja sa težišnog udara preko Drine. General Oskar Poćorek, zapovednik invazionih trupa, komandant Balkanske vojske Austrougarske, prethodno vojni guverener Bosne i Hercegovine od 1911, bio je odlučan da se najoštrije obračuna sa Srbijom.

U Sarajevu, Bosni uopšte, delom i drugde, na delu je bila antisrpska histerija. Ubrzo po atenatu započeli su pogromi nad Srbima. Širom Austrougarske Srbi su hapšeni, mnogi streljani. U Bosni je Poćorek od lokalne muslimanske fukare organizovao posebne formacije, Šuckorpus, čija je uloga bila teror nad Srbima. Preko 5.000 Srba je tada uhapšeno, 460 ubijeno.

Srpska vrhovna komanda shvatila je ubrzo da udar sa Drine nije zavaravanje, pa je usledila koncentracija trupa u toj oblasti.

Tokom Cerske bitke avgusta Peta Austrougarska armija je potučena pa se u rastrojstvu povukla. Za uspešno rukovođenje vojnim operacijama tokom Boja na Ceru Stepa Stepanović dobio je čin vojvode.

Bila je to prva velika pobeda saveznika u Svetskom ratu.

Posle poraza Poćorekovih invazionih trupa u Kolubarskoj bici novembra/decembra ni jedan vojnik Austrougarske nije se više nalazio na teritoriji Srbije, osim zarobljenika. Živojin Mišić nagrađen je potom činom vojvode.

Pobede Srba 1914. godine silno su podigle ugled Srba, kako među saveznicima, tako i u Beču i Berlinu.

Zatim, u jesen 1915. Srbiju su udruženo napale Austronemačke trupe, pod komandom feldmaršala fon Makenzena. Odmah zatim i Bugari s leđa. Posle tragičnog povlačenja preko planinskih vrleti do Jadrana, srpska vojska će se oporaviti na Krfu i u zaleđu Soluna, gde je obrazovan novi front.

Probojem Solunskog fronta, koji su izveli Srbi sredinom septembra 1918, i pobedonosnom ofanzivom Srba, Centralne sile su poražene. Posle kapitulacija Bugarske, Turske, potom i Austrougarske, usledilo je primirje sa Nemačkom 11. novembra, čime je Prvi svetski rat okončan.

(Tanjug) Foto: Tanjug/Shutterstock/Everett Collection