Valjevce oduševila promocija knjige „Vitezovi karađorđeve zvezde od 1941 do 1945: VEČE ZA NEZABORAV U SKADARLIJI

Profesor istorije Milorad Belić, koji se decenijima bavi znalački, pedatno, jasno i istrajno zatamljenim dijelom naše istorije, ukazao je da se u knjizi, pored ostalog, nalazi i četrdesetak pripadnika JVuO, koji su stradali i, kako je ocijenio, preuranjenoj opsadi Valjeva septembra i oktobra 1941. godine. Prema njegovim riječima, do pojave ovog dragocjenog djela, nigdje se nije moglo da sazna precizno i čuje ko su bili ti  junaci, osim opskurno u nekim od  prigodnih zbornika i spomenica.

-Dok su trajali ti zajednički napori (partizana i JKVuO) da se oslobodi Valjevo, tokom te opsade, 79 pripadnika JVuO  partizanske jedinice ubile su ili streljale -rekao je ugledni profesor i istoričar.

-U istom tom periodu, ako je vjerovati arhivi Subnora, streljano je ili ubijeno 14 pripadnika partizanskih jedinica, ali nijedan prije oktobra 1941. godine kada su ubijena dvojica. Kraj oktobra se uzima,  u istoriografiji, kao početak i konačan raskol, kao početak građanskog rata. S  jedne strane imamo demistifikaciju  nazovi istorijskih činjenica koje su bile domintne  u poslijeratnoj istoriografiji-da su četnici izdali izdali opsadu Kraljeva i Čačka ili da su, ovdje u Valjevu, povukli jedinice. Čitajući ovu knjigu vidjeće se koliko je mladića i dječaka stradalo samo u valjevskom kraju. A, opet, moja istraživanja pokazala da je najmanje 79, a to je po imenu i prezimenu,njih stradalo. U matičnim knjigama umrlih još 37 žrtava  ima za koje samo u rubrici stoji da je ubijen od zlikovaca, od šumskih ili od bandita. Ne možemo sa sigurnošću reći na koje je paroh, koji je to upisivao, mislio .

Profesor Belić je istakao da sve to ide u prilog razmišljanju ko je izazvao građanski rat. To, kako kaže, „nije ni bitno ko je prvi otpočeo, bitne su one tragične posljedice i podjele koje do današnjih dana nisu otklonjenje.

-A, nisu otklonjene baš zbog ovih stereotipa i upravo zbog grčevite borbe da se pozicije koje su bile višedecenijske -naglasio je profesor Belić.

-Kako se pisala istorija i istorijografija. Pa, službeno, po narudžbi pisano.Uopšte nije bilo bitno da li ćeš da konslutuješ ovaj ili onaj arhiv, da li ćeš da se pozoveš na ovaj ili onaj dokument. Imali su partijski zadatak. Cijela ta plejada poslijeratnih istoričara posljednje knjige pokojnog Branka Petranovića „Srbija  u ratu od 1939 do 1945“ kada je revidirao neke svoje stavove.I zato, od srca, preporučujem ovo djelo, koje treba da bude, na počasnom mjestu, u svakoj kućnoj biblioteci.A, svaka stranica inspiriše.

Autor djela Dejan Đerić je rođen u Užicu 1992. godine. U rodnom gradu završio je osnovnu i srednju školu. Osnovne akademske studije, smjer Energetika, upisao je 2011. godine na Fakultetu tehničkih nauka u Čačku. Po njihovom završetku, 2015. godine, započeo je master studije na Elektrotehničkom fakultetu u Beogradu. Master rad je odbranio u proleće 2017. godine i stekao zvanje master inženjer elektrotehnike i računarstva. Posle dvije godine rada u struci prijavio se na kurs za rezervnog oficira Vojske Republike Srbije. Trenutno ima čin rezervnog potporučnika vazdušnog osmatranja i javljanja.

U slobodno vrijeme bavi se istraživanjem i pisanjem skrivene istorije. Detaljno je proučio veliki broj domaćih i stranih arhiva, kao i privatne arhive potomaka pripadnika JVuO. Bio je saradnik na nekoliko objavljenih publikacija i dokumentarnih filmova. Autor je mnogih članaka na sajtu Pogledi. Na jesen 2020. godine objavio je svoju prvu knjigu Slomljena krila Zlatibora, koja je proljeća naredne godine doživjela i drugo dopunjeno izdanje. Uslijedio je njegov drugi obimniji rad, Težina zakletve, objavljen krajem 2022. godine. Drugo dopunjeno izdanje ovog djela izašlo je par meseci kasnije.

Knjiga Odlikovani i unapređeni JVuO 1941–1945, objavljena 2023. u koautorstvu sa Veroljubom Maletićem, prvi je njegov rad na temu opšte istorije JVuO. Knjiga koja se nalazi pred čitaocima je njegovo drugo djelo objavljeno u saradnji sa drugim autorima.

Drugi autor Zoran Nedeljković je rođen u Kragujevcu 1960. godine. U rodnom gradu završio je osnovnu školu i gimnaziju. Studirao je Pravni fakultet u Kragujevcu i Nišu. Preko tri decenije radio je u kragujevačkoj lokalnoj upravi i gradskom komunalnom preduzeću. Od ove godine je u penziji. Još od studentskih dana, u to vrijeme prikriveno i ne bez rizika, intezivno se interesovao za đenerala Dražu Mihailovića i JVuO. Po Gruži je obilazio učesnike rata i zapisivao njihova sjećanja. Stupio je u kontakt sa đeneralovim saborcima koji su posle rata emigrirali. Kasnije je pisao za časopise Mlada Šumadija i Ravnogorac (Njujork), kao i za kragujevački list Srpski pogledi tokom 1998–1999. Godinama je autor velikog broja članaka na sajtu Pogledi. Učestvovao je kao saradnik u pisanju nekoliko knjiga o istorijskim temama vezanim za JVuO, sa posebnim osvrtom na biografije njenih pripadnika. Iz braka sa Svetlanom ima troje djece i isto toliko unučadi. Ovo je njegov prvi obimniji rad.

 -Promocija je naročito bila uspješna pošto su  joj prisustvovali potomci četiri viteza Karađorđeve zvezde – potporučnika Stevana Lazarevića iz Valjeva, narednika Dušana Veselića iz Beloševca, narednika Spasoja Radivojevića iz Robaja i Siniše Todorića iz  Ključa -kazao je Dejan Đerić.

-Još od svog ustanovljenja 1904. godine Orden Karađorđeve zvezde je predstavljao najznačajnije odlikovanje koje se, zavisno od ranga, dodjeljivalo za izuzetne zasluge, odnosno za vojnička djela i hrabrost „koja je imala odsudni značaj za ishod bitke, a pod vrlo teškim prilikama” -rekao je pukovnik Dragan Krsmanović, bivši direktor Vojnog arhiva, ratni komandant Aerodroma Ponikve, magistar teologije i istorije.

 -Za pojedinačna junačka djela postojala su odličja nižeg ranga poput Zlatne i Srebrne medalje za hrabrost (poznate kao Medalja za hrabrost Miloš Obilić). Za razliku od ovih, Orden Karađorđeve zvezde je više svjedočio o strukturi ličnosti nosioca, pokazujući sa jedne strane umješnost u komandovanju i organizovanju oružane borbe, a sa druge pokazujući viteštvo, ličnu hrabrost i odvažnost u borbi.

U Velikom ratu 1.271 oficir i 2.523 podoficira i vojnika (1.074 Zlatnom i 1.449 Srebrnom) okitili su grudi ovim odlikovanjem, definišući, u etičkom smislu, grupu „vitezova” čije su umijeće, hrabrost i čast postali uzor cijeloj generaciji. Ne bez razloga, jer se po rangu srpskih ordena Karađorđeva zvezda sa mačevima oficirskog reda nalazila na prvom mjestu, dok je Zlatni i Srebrni vojnički orden Karađorđeve zvezde sa mačevima bio na trećem mjestu, izjednačen sa oficirskim Ordenom belog orla sa mačevima IV i V stepena.

Četvrt vijeka kasnije, potomci, „vitezova” sa Cera, Kolubare i Kajmakčalana uhvatili su se u koštac sa potomcima starih neprijatelja, ali i onima koji su kao sluge okupatora ili rušioci ustavnog poretka ponovo ugrozili slobodu i opstanak Otadžbine. Njihova dela po svom značaju i junaštvu nisu ništa zostajala za djelima njihovih predaka, ali je sticaj međunarodnih okolnosti doveo do toga da je uz podršku „velikih saveznika” JVuO najpre bude napuštena, a onda i predata u ruke svog ideološkog neprijatelja. Osam decenija se ćutalo o podvizima ovih hrabrih ljudi, njihovi grobovi su raskopavani, a sjećanje na njih zatirano. Svako sjećanje na njih bilo je presuda novom sistemu, koji se na kraju srušio pod teretom vlastitog samoljublja. Došao je trenutak da se o najboljima među nama konačno progovori. I ova knjiga to upravo čini.

Knjiga Vitezovi Karađorđeve zvezde JVuO 1941–1945 nastala je kao plod višegodišnjeg arhivskog i terenskog istraživanja autora Dejana Đerića i Zorana Nedeljkovića. Napisana na osnovu desetina hiljada stranica uglavnom neobjavljene arhivske građe, ova knjiga, bez sumnje, predstavlja do sada najobimniju i najsveobuhvatniju monografiju, a ujedno i spomenicu JVuO. U njoj je sabrano preko 1.000 biografija nosilaca našeg najvećeg odlikovanja iz perioda Drugog svjetskog rata. Knjiga je bogato ilustrovana sa preko 800 fotografija sakupljenih na terenima uz pomoć ogromnog broja saradnika u mnogim gradovima Srbije, Republike Srpske i Crne Gore, kao i originalnim naredbama o odlikovanju.

Poseban kvalitet knjizi daje upravo bogata arhivska građa koja je poslužila kao temelj njene vjerodostojnosti. Za potrebe njenog pisanja detaljno je proučena: Arhiva četničkog pokreta Draže Mihailovića, Vojnog arhiva u Beogradu (Vrhovna komanda, regionalne komande, korpusi i odredi…);

Fond Dosijei personalnih podataka Vojnog arhiva u Beogradu na osnovu kojih su pisane predratne biografije za oko 150 aktivnih i rezervnih oficira i drugih starješina: Građa mnogih drugih arhiva, Arhiv Jugoslavije, Arhiv Srbije, Arhiv Grada Beograda, Historijski arhiv BiH i drugi. Gotovo sva dostupna literatura na ovu temu: Službeni vojni listovi i druga glasila iz perioda Kraljevine SHS/KJ, kao i preko 500 dokumenata i fotografija iz privatnih arhiva potomaka učesnika rata.

Zamišljeno je da knjiga bude spomeničke prirode, poput izvanredne knjige autora Dejana Đerića. Težina zakletve, koja je, bez sumnje, najkvalitetnija spomenica stradalim pripadnicima JVuO u Drugom svjetskom ratu -naglasio je pukovnik Krsmanović, koji je napisao predgovor za ovo djelo. Tim tragom u njoj se za svakog odlikovanog pripadnika navedu bar osnovni biografski podaci, dok su za većinu, naročitao za oficire, iznijete znatno slikovitije biografije, koje su obuhvatile podatke o porodici, školovanju, vojnoj karijeri, stupanju u rat, učešću u borbama, unapređenjima, odlikovanjima i, konačno, njihovoj sudbini.

Knjiga predstavlja logičan nastavak knjige Odlikovani i unapređeni JVuO 1941–1945, autora Dejana Đerića i Veroljuba Maletića, promovisana širom Republike Srpske i Srbije. Kao i prethodna, ovu knjigu odlikuje sveobuhvatnost, jasnoća i preglednost koju ostvaruje poštujući formacijsku strukturu jedinica i potpunim popisom odlikovanih.

Pored takvog rada, mlađi autor se očito pokazao dovoljno sposobnim i ispravnim da „sebi privuče” Zorana Nedeljkovića, zasigurno istraživača sa do sada najvećom bazom podataka o pripadnicima JVuO, sakupljenom tokom višedecenijskog istraživanja. Zoran je prepoznao plemenitu namjeru svog mlađeg saborca, i radeći danonoćno pune tri godine, nesebično se založio da oformi „siguran temelj” ovoga projekta, na kome je kasnije mlađi autor uz pomoć arhivskih podataka i saradnika „sagradio sigurnu trvđavu”, vjerovatno neoborivu kroz decenije i vijekove. Mladost i iskustvo u kombinaciji sa upornošću, ljubavi i požrtvovanjem, i ovaj put su se pokazali kao adekvatna kombinacija u realizaciji u startu zacrtanih ciljeva.

Samo oni što su od samoga početka pratili razvoj ovog projekta, mogu da imaju širu sliku o uloženom naporu i trudu, kao i o efikasnom radu, da projekat poprimi finalno obličje. Ostalo je potrebno upoznati sa sa time da su autori posao započeli sa spiskom odlikovanih, sačinjenim iz dostupne arhive Vrhovne komande. Ti spiskovi su poprilično oskudjevali sa korisnim podacima o ličnosti, te su u njima, pored imena i prezimena, imali još samo podatke o činu i jedinici kojoj je imenovani pripadao. Trebalo je najprije odlikovane razdvojiti po jedinicama, i u dostupnoj literaturi, arhivskoj građi, crkvenim i matičnim knjigama, kao i uz pomoć ogromnog broja saradnika na terenu, utvrditi porijeklo i osnovne biografske podatke o ličnosti koja se opisuje. Na ovako postavljenoj osnovi autori su knjigi dali dodatnu vrijednost ‒ za svakog odlikovanog su na terenu, kontaktirajući porodice i srodnike, obilazeći arhive, muzeje i groblja, pokušali da pronađu fotografije. Nažalost, to im, i pored uloženog napora, u mnogim slučajevima nije pošlo za rukom.

Njihov plemeniti rad, kao što je više puta pomenuto, prepoznalo je desetine ljudi na terenu koji su bili organizovani da prikupljaju podatke i prilažu ih iz svoje privatne arhive. Tako je ova knjiga postala jedinstvena jer je pored ljudi koji su zarad njenog ostvarenja tek zaplivali u istraživačke vode, sigurno okupila i istraživače sa najvećom arhivom o jedinicama JVuO. Tu prije svega treba istaći Miloslava Samardžića, Branka Jevtića, Nebojšu Perišića, Aleksandra Dinčića i dr. Pored pomenute jedinstvenosti isplivala je na površinu i po mnogim drugim kriterijumima: po teritoriji koja je u njoj obrađena, arhivskoj građi (naročito četničkoj arhivi) koja je korišćena a da ranije nije objavljena, predratnim podacima iz oficirskih i učiteljskih dosijea i službenih listova, biografskih podataka iz crkvenih i matičnih knjiga, fotografije iz mnogih privatnih kolekcija, muzeja i sa seoskih i gradskih grobalja. Primjera radi, u knjizi su objavljene fotografije autorima poslate iz Kanade, jedna od najzapadnijih tačaka naše planete, kao i iz Australije, jedna od najistočnijih.

Tako realizovana, čitaocima iziskuje pitanje da li je stala „rame uz rame” sa do sada objavljenim opštim istorijama na temu Drugog svjetskog rata i problematike JVuO (Miloslav Samardžić, General Draža Mihailović i opšta istorija četničkog pokreta; Kosta Nikolić, Istorija Ravnogorskog pokreta i dr.)? Sa druge strane, postavlja se i pitanje da li vitezovi Karađorđeve zvezde sa Ravne gore imaju prigodniju spomenicu od onih sa Cera, Kolubare i Kajmakčalana (Stevan Vlahović, Vitezovi Karađorđeve zvezde)?

Knjiga je ujedno i svojevrsna kritika savremene srpske istoriografije. Umjesto da ova značajna tema bude centralno mjesto u radu instituta i na katedri istorije, pokazalo se da njena uspešna realizacija zavisi od inspiracije i truda nekoliko pojedinaca koji su morali ovladati naučnom metodologijom i raditi težak i odgovoran posao naučnog istraživanja uz svoju redovnu djelatnost, crpeći slobodno vrijeme i finansirajući se isključivo dobrovoljnim donacijama obezbjeđenim tokom dugogodišnjeg prepoznatljivog rada. Poseban napor i dostignuće bilo je i formiranje mreže saradnika koji su terenskim radom nadomjestili nedostatak arhivske građe.

Rezultati istraživanja predstavljeni u ovoj knjizi ne predstavljaju kraj, već, možda, početnu tačku za rad drugih istraživača, posebno onih fokusiranih na regionalnu i lokalnu istoriju. Osnovni podaci prikupljeni za potrebe ove knjige trebali bi postati samo inspiracija za još studiozniji rad koji bi pronikao u motive, želje i duhovne pokretače ratnih podviga ovih junaka čija djela tek sada izlaze na svjetlost dana. Vrikeme će pokazati da li smo spremni da zakoračimo u njihove opanke. Autori ovog rada svakako su se pokazali dosljednim da ponesu taj teret.

Vladimir Mitrić, novinar koji je bio voditelj ove promocije, rekao je da je, uz sve druge kvalitete, autor Đerić, kao mlad čovjek, iskazao požrtvovanje,  ljubav, ali i hrabrost, „jer i dalje su ovo, po mnogo čemu, zabranjene teme“.