Najvažniji rok autor u Bosni i Hercegovini nakon 1990. godine, Damir Avdić, prije 13 ljeta objavio je pjesmu „Bratstvo i jedinstvo“, sa efektnim stihom u finišu: „Vrijeme je da se upoznamo onakvi kakvi stvarno jesmo“. U kolikoj mjeri bošnjački i srpski političari u BiH funkcionišu u skladu sa upozorenjem iz ove izuzetne rugalice, prvenstveno usmjerene prema fenomenu nostalgije, krajnje jalovog pogleda na svijet?
Biće da to čine minimalno. Jer, da su iole prostudirali ponašanje čitavog niza vladajućih struktura iz Republike Srpske u protekle tri decenije, lideri stranaka sa sjedištem u Sarajevu i Federaciji mogli su da ostvare vlastite političke ciljeve u veoma kratkom roku, moguće i za nekoliko mjeseci. To posebno važi za ključnu ambiciju – uspostavljanje unitarne Bosne i Hercegovine, bez entiteta i kantona, odnosno sa centralnom vlašću i opštinama.
U ovakvom naumu nisu uspjeli, jer su redovno nastupali sa maksimalističkim ciljevima. U svakoj prelomnoj situaciji, igrali su na sve ili ništa i uglavnom morali da se zadovolje drugom varijantom. Megalomanija u čitavom bošnjačkom političkom spektru, od SDA do SDP-a, uključujući i razne partije između njih, bila je toliko naglašena da je skoro u potpunosti potisnula lukavstvo. A da su se oprobali u toj vještini, vrlo brzo bi im se na horizontu pojavila matrica uz čiju pomoć bi izdejstvovali BiH gotovo identičnu onoj kakva je postojala prije rata, što se tiče teritorijalne organizacije.
Nije šija, nego vrat
Jer, osim časnih, ali prilično rijetkih izuzetaka, vodeći političari u RS, svejedno da li su dolazili iz vlasti ili opozicije, u više navrata su demonstrirali nevjerovatnu osobinu. Naime, nakon dugih perioda u kojima bi se lomila koplja povodom formiranja određenih institucija na nivou BiH, ispostavljalo bi se da uopšte nemaju problem sa prenosom nadležnosti i sličnim dimenzijama. Od svega su spremni da odustanu, ali pod uslovom da novoosnovana struktura ima sjedište – na teritoriji Republike Srpske.
Ovakav rezon je, kako može da se vidi, postao lajtmotiv aktuelnih pregovora Milorada Dodika sa koalicionim partnerima iz FBiH, „Trojkom“ i HDZ-om. Iako je prije samo nekoliko mjeseci lider SNSD-a sve u RS ubjeđivao da kreće u odsudni boj sa ciljem da Ustavni sud BiH nastavi da radi bez stranih sudija ili, ako ne bude saglasnosti o tome, da prestane postojati, vrlo brzo je odustao od takvih nastojanja. U vrhu SNSD-a, Ustavni sud BiH jedva da bilo ko još pominje. Trenutno, sav fokus je na pripremi nacrta Zakona o sudovima BiH. Nakon pretposljednjeg sastanka vladajuće koalicije sa nivoa BiH u Istočnom Sarajevu, Dodik, ali i Nermin Nikšić, Elmedin Konaković i Dragan Čović, emitovali su umjereni optimizam, uz tvrdnje da su ostvareni pomaci, ali i očekivanja da će do kraja ovog mjeseca takav dokument biti usaglašen.
Ukoliko im to pođe za rukom, biće ostvaren još jedan od 14 uslova EU za otvaranje pregovora sa BiH, a to sa stanovišta ovdašnjih političkih elita znači samo jedno – očajnički potrebnu finansijsku infuziju. Odnosno, veći pristup briselskim fondovima, u okolnostima hronične besparice, kada se vlade u oba entiteta, kao i Savjet ministara, suočavaju sa sve manjim brojem međunarodnih adresa spremnih da im daju pare, čak i u vidu izrazito nepovoljnih kredita.
Zanimljivo je da, prema dostupnim informacijama, srpska strana, suštinski, ne osporava samu ideju formiranja Višeg suda BiH. Doduše, Dodik ga i dalje naziva „Apelacionim odjeljenjem“, pa je nakon posljednjeg okupljanja partnera iz većine čak i negodovao zbog terminološke „nesolidarnosti“ federalnih kolega. Ali, sama činjenica da je planirano fizičko odvajanje od „matičnog“ Suda BiH dovoljno je simptomatična. Svako ko se prisjeti da je BiH, a u kontekstu približavanja NATO-u, ne tako davno dobila Godišnji nacionalni program (ANP), samo pod nazivom „Program reformi“, neće pogriješiti ako pomisli na poznatu komparaciju „nije šija, nego vrat“.
U aktuelnoj priči o pravosuđu, i bošnjački pregovarači spremni su na „ustupke“, pa ne spore zahtjev iz Srpske da i Sud BiH i Viši sud Bosne i Hercegovine razmatraju samo krivična djela počinjena na teritoriji oba entiteta ili jednog entiteta i Brčko distrikta. „Zapelo“ je tek kod jednog detalja – SNSD traži da sjedište Višeg suda bude u Banjaluci, dok „Trojka“ pristaje da to bude na teritoriji RS, ali smatra prihvatljivim Istočno Sarajevo, a ne najveći grad Srpske.
Ne bi bilo iznenađenje da na kraju ipak prevagne Banjaluka, bez obzira na trenutno deklarativno protivljenje benignog Johana Satlera iz Misije EU u BiH. Ako se ispostavi da je rasplet takav, biće krajnje vrijeme da se otvori pitanje – da li je unitarna BiH, u stvari, prihvatljiva za predstavnike Srba, ali pod uslovom da veći dio njenih institucija bude u Banjaluci ili drugim većim gradovima RS? Naravno, prvi čovjek SNSD-a nikada to neće potvrditi, ali je ovakva poenta neminovna, ako se sagledaju intencije srpske strane u aktuelnim pregovorima o Višem sudu ili Apelacionom odjeljenju, kako god ga nazvali.
Puni džepovi i prazne ćelije
U ovoj situaciji, ne važe konvencionalna mjerila, koja ne bi bila sporna u standardnoj državi o čijem uređenju postoji konsenzus izrazite većine stanovnika. Jer, BiH nije, recimo, Finska, pa da niko ne osporava pravnu logiku – da ne može isti sud donositi i prvostepenu i drugostepenu, konačnu odluku u određenom predmetu. Zbog naglašenih razlika između tri etnosa i dva entiteta u stepenu (ne)identifikacije sa Bosnom i Hercegovinom, svako formiranje nove zajedničke institucije sa razlogom se tretira kao novi teg na osjetljivoj vagi centralizma i secesionizma, u korist ove prve kategorije.
Međutim, ništa od toga nema težinu u aktuelnim stremljenjima lidera SNSD-a i njegovog najbližeg okruženja. Bilo kakve rasprave o nadležnostima postaje previše apstraktne i irelevantne kada se dođe do stvarnog motiva, od kojeg čelnicima ključne vladajuće stranke u Srpskoj „kreće voda na usta“. Ne, uopšte nije riječ o aktuelnom „procesu“ protiv Milorada Dodika u Sudu BiH. Taj slučaj je započeo lakrdijaškom „optužnicom“, a i rasplet će, po svemu sudeći, biti u znaku farse. Naprotiv, dvije dimenzije su presudne.
S jedne strane, fizička blizina zaposlenih u ovim institucijama je, u takvoj percepciji, garancija da će najveći dio njih biti lojalan ključnom političkom centru moći u gradu-domaćinu. To je, prema ovom rezonu, izuzetno upotrebljivo, ali ne za nacionalne interese i slične iluzije naivnih, već za spletke i intrige kojima se, prije svega, neutrališu razna preispitivanja korupcije i ostali pokušaji silaska u „zone sumraka“.
S druge strane, svaki iole uticajan političar u RS, baš kao i u FBiH, ima na desetine, ako ne i stotine što rođaka, što prijatelja, što „zaslužnih kadrova“ iz iste partije, koji očekuju „nagradu“ zbog takvih činjenica, a „državni posao“ u zajedničkim institucijama BiH tretira se kao idealan materijal u tom domenu. Šta to konkretno znači, postaje jasnije ako se sagledaju brojevi zaposlenih u ovakvim strukturama.
Recimo, Sud BiH ima 48 sudija. Međutim, pod istim krovom, prema podacima zaključno sa 31. decembrom 2021. godine, radi i 278 osoba u Zajedničkom sekretarijatu i Uredu registrara. Pravilnikom o organizacionoj strukturi predviđeno je da ih bude još i više – 301. Budući da poslove koje bi trebalo da preuzme Viši sud BiH sada obavlja Apelaciono odjeljenje Suda BiH, u slučaju reorganizacije o kojoj se pregovara došlo bi, vjerovatno, bar na početku, do pukog izdvajanja, moguće i preimenovanja tog segmenta.
Međutim, kada bi prošao period konsolidacije, nema sumnje da bi izmještanje u Banjaluku osjetno promijenilo etničku strukturu ove institucije. To bi, sigurno, naišlo na afirmativan odnos većine posmatrača u RS, zainteresovanih za više objektivnosti, a manje pristrasnosti sa nacionalnim predznakom, posebno u predmetima ratnih zločina. Ali, iza ovih kulisa, dugi prsti nepotizma i stranačkog jednoumlja bili bi solidan temelj za razne interesne šeme, koje sa nacijom nemaju nimalo veze. A imaju sa punim džepovima i praznim ćelijama, u slučajevima visoke korupcije.
Naravno, to je, uglavnom, i do sada bio slučaj, s tim da za bilo koga čestitog u RS nije naročita utjeha kada bi identična matrica samo promijenila boju iza koje se krije, pa od „zelene“ postala „crvena-plavo-bijela“. Uz dobro poznate vještine ovdašnjih političara u disciplini gomilanja birokratije, postoje sve predispozicije da se hipotetički Viši sud vrlo brzo približi postojećem Sudu BiH po broju sudija i zaposlenog osoblja. Dovoljno da budu zadovoljni i zagovornici unitarizacije BiH i poklonici instrumentalizacije svih nivoa pravosuđa, čiji je notorni egoizam kamufliran retorikom o „zaštiti interesa RS“.
Birokratska gladna usta
Saga o Višem sudu BiH nije prvi slučaj u kojem su ključne stranke u Srpskoj – ne samo SNSD, već i ranije vladajući SDS i PDP – rutinski odustajali od zaštite entitetskih nadležnosti zbog puke seobe sjedišta zajedničke institucije u Banjaluku. Najdrastičnija egzibicija te vrste bilo je formiranje Uprave za indirektno oporezivanje BiH 2003. godine, mada je u punom kapacitetu počela da radi 1. januara 2005. Nakon dvije decenije, UIO je postala svojevrsni „dinosaurus“ koji će, prema pravilniku usvojenom u Upravnom odboru u završnici mandata prethodnog direktora Mire Džakule, u bliskoj budućnosti imati 3.333 zaposlenih.
A sve je počelo na sličan način kao i saga o Višem sudu BiH, samo sa trojicom srpskih aktera, umjesto jednog. U periodu kada su vođeni pregovori o formiranju UIO, početkom ovog milenijuma, Milorad Dodik, Mladen Ivanić i Dragan Čavić se nisu naročito uzbuđivali zbog finesa kao što je međuentitetska podjela novca po ovom osnovu. Ali, zato su zadovoljno klimali glavama povodom činjenice da će sjedište UIO biti u Banjaluci, jer, nije mala stvar nahraniti toliko birokratskih „gladnih usta“ iz vlastitih stranačkih redova otvarajući im perspektivu zaposlenja u instituciji u kojoj se neće naročito insistirati na kompetencijama, već, prije svega, na „vezama i poznanstvima“, kao i odgovarajućim partijskim knjižicama.
Koliko je „perfektno“ usaglašen suštinski mehanizam entitetskih finansijskih kvota, vidjelo se kasnije, jer su protekle dvije decenije obilježene stalnim sporovima o tome ko, kome i koliko novca treba da isplati, pri čemu uglavnom FBiH duguje RS desetine miliona maraka, mada u novijem periodu, po sarajevskim tvrdnjama, ima i obrnutih situacija. Prema aktuelnim navodima Pravobranilaštva Srpske, relevantno je isključivo to da Federacija još nije platila potraživanja iz 2009. i 2010. godine u iznosu od 28 miliona KM, a sve što je učinjeno tim povodom jeste zapljena 4,6 miliona KM, od njihovih sredstava sa računa banaka sa sjedištem u RS. Ali, koga je briga za sve to, važno je da su 3.333 „mastiljare“ uglavnom stacionirane u Banjaluci, a manjim dijelom i u tzv. regionalnim centrima UIO.
Naravno, nikome trezvenom u RS ne smeta diverzifikacija zajedničkih institucija BiH, odnosno njihov ravnomjerniji raspored u oba entiteta. Ali, ovdje nije riječ o organizaciji, već o motivima, a oni su uglavnom skoncentrsani u znamenitoj formulaciji o „klanju vola zbog kilograma mesa“. Pa je, recimo, u slučaju UIO jedna od presudnih stavki to što je Savjet ministara BiH, nakon dugih natezanja, u julu ove godine odobrio oko 70 miliona KM za kupovinu zgrade u vlasništvu Mile Radišića, persone sa poznatim likom i djelom. Nakon tog ključnog momenta, preostaju tek tričarije, poput tendera, knjiženja i sličnih procedura. U svemu tome, ostaće manje primijećeno da je Edin Forto, ministar komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine, upravo odborio izdvajanje 10 miliona KM za kupovinu još jedne zgrade u Banjaluci, ovog puta namijenjene Direkciji za civilno vazduhoplovstvo BiH.
Usisivači para
Nijedna kap svih tih tokova novca neće dodirnuti obične smrtnike u RS. Jedini razlog za relaksiran stav prema svim ovim poduhvatima oni mogu pronaći u činjenici da hipokrizija nije karakteristična samo za srpski, već i za bošnjački segment političke scene BiH. Jer, nema dileme da bi kompletna sarajevska višestranačka skala, od partija Bakira Izetbegovića i Željka Komšića do opcija Nermina Nikšića, Elmedina Konakovića i Sabine Ćudić, naprasno izgubila entuzijazam za „cjelovitu BiH“, kada bi, kojim slučajem, popis stanovništva u zemlji pokazao obrnute rezultate od onih iz 2013. godine, prema kojima Bošnjaka ima 50,1, a Srba 30,8 odsto.
Paradoksalno, ali upravo zbog ovakve, teško premostive psihološke barijere, bošnjački establišment neće u dogledno vrijeme doći u iskušenje da iskoristi „oblapornost“ srpskih kolega, iz krajnje prizemnih razloga željnih seobe zajedničkih institucija u RS. Iako, naravno, „granica postoji“, ako im to zatreba zbog demagoških i manipulatorskih potreba. A institucija BiH, pokazuju podaci, najviše je u Sarajevu – 29, ako se izuzmu Predsjedništvo, Parlamentarna skupština i Savjet ministara, koji su takođe u gradu pored Miljacke. U Mostaru ima pet bh. institucija, a u Tuzli jedna.
Bez budućeg Višeg suda BiH – ili Apelacionog odjeljenja, kako više vole da kažu u vrhu SNSD-a – u Banjaluci djeluju centrale još šest institucija BiH. Osim UIO, tu su i Komisija za koncesije, Agencija za visoko obrazovanje, Agencija za identifikacione dokumente, Agencija za osiguranje depozita BiH, ali i pojedine strukture sa ravnopravnim sjedištima u Banjaluci, Sarajevu i Mostaru, kao što su Regulatorna agencija za komunikacije (RAK) i Kancelarija ombudsmana za ljudska prava. Srpske „dionice“ u ovom „paketu“ predstavljaju i Agencija za nadzor nad tržištem BiH i Institut za standardizaciju BiH, locirane u Istočnom Sarajevu.
U svakom slučaju, orijentaciono, skoro četiri puta više institucija BiH ima sjedište u Federaciji, nego u Srpskoj. Kada bi se pojavio uticajni bošnjački političar sa prijedlogom da bude obrnuto, to bi se moglo nazvati – vrhunskom lucidnošću. A sa stanovišta srpskih pandana – biblijskim iskušenjem. Jer, nije mala stvar ovladati tolikim brojem svojevrsnih „usisivača para“, makar ovakav poduhvat imao za posljedicu apsurdnu centralizovanu BiH, i to nastalu voljom vrha RS.
Ovaj model mogao bi jedino da se uporedi sa „državnim zatvorom“ u Vojkovićima, u Istočnom Sarajevu, nakon silnih peripetija, otvorenim 2020. Prema prvim i posljednjim prezentovanim podacima, iz januara 2021. godine, ta ustanova, inače „jubilarna“, deseta bh. institucija sa sjedištem u RS, imala je 210 zaposlenih i 238 zatvorenika. Procentualno, upravo takav bi bio „odnos snaga“ unutar populacije na prostoru između Trebinja i Novog Grada, kada je riječ o privilegovanim i degradiranim u novom uređenju BiH, nakon nesuđene „velike seobe“ institucija preko međuentitetske linije. Ako ovoj drugoj, luzerskoj kategoriji, takav rasplet ne bude odgovarao, imaće kome da se žali. Ne baš „upravi vodovoda i kanalizacije“, kao u staroj pošalici, već smrtno ozbiljnoj adresi – Višem sudu ili Apelacionom odjeljenju. I to u Banjaluci.
Moja Hercegovina
