O važnosti kritičkog mišljenja i izgradnji samosvijesti nacije

Da li su Srbi kao narod spremni za jednu vrstu diskursa i dijaloga koji bi rezultovao njegovim oslobađanjem od predrasuda i neznanja  kojem je decenijama unazad izložen pod pritiskom različitih vrsta ideologija, ali i onih društvenih institucija koje bi u prvom redu imale zadatak da ga vode i usmjeravaju ka prosvjećenosti i nacionalnoj emancipaciji, kako je to u počecima njegovog duhovnog izrastanja i identifikacije prepoznao Sveti Sava, ali i brojni drugi prosvjetitelji nacionalne svijesti i narodnog duha koji su predano radili na emancipaciji srpskog naroda?!

U odgovoru na ovo pitanje je nezaobilazan domet Hegelove filozofije istorije koja predstavlja fascinantan, unikatan i složen pokušaj da se razumije tok ljudskog razvoja kao smislen i progresivan proces. U središtu njegove misli nalazi se koncept Duha (Geist), koji nije puki individualni um, već sveobuhvatna, dinamička sila koja prožima stvarnost i manifestuje se kroz istoriju jednog naroda, ali i čovječanstva u cjelini. Za Hegela, istorija nije haotičan niz slučajnih događaja, već postepeno samospoznanje Duha.

Kretanje Duha kroz istoriju odvija se po dijalektičkom principu. Svaka istorijska epoha ili kultura predstavlja određeni stupanj u razvoju Duha, karakterisan specifičnim duhom vremena (Zeitgeist). Ovaj duh vremena sadrži određene ideje, institucije, moralne norme i oblike svijesti. Međutim, svaki stupanj u sebi nosi i unutrašnje protivriječnosti ili negaciju koje ga na kraju prevazilaze i vode ka višem stupnju razvoja.

Ovaj proces se može šematski prikazati kao teza – antiteza – sinteza. Jedan istorijski period (teza) stvara suprotne sile i ideje (antiteza), a sukob između njih dovodi do novog, višeg stupnja (sinteza) koji u sebi sadrži elemente prethodnih stupnjeva, ali ih prevazilazi na kvalitativno novom nivou. Ova sinteza zatim postaje nova teza, pokrećući dalji dijalektički proces, smatrao je Hegel.

Hegel vidi istoriju kao putovanje Duha ka slobodi i samosvijesti. Na nižim stupnjevima istorije, samo je mali broj ljudi svjestan svoje slobode, dok na višim stupnjevima ta svijest postaje sve univerzalnija. On prepoznaje različite istorijske epohe kao ključne momente u ovom razvoju:

• Orijentalni svijet: Karakteriše ga svijest o slobodi samo jednog (despota).
• Grčki svijet: Ovde se javlja svijest o slobodi nekih (slobodnih građana), ali robovi su isključeni.
• Rimski svijet: Donosi razvoj prava i države, ali i dalje sa unutrašnjim kontradikcijama.
• Germanski svijet (uključujući hrišćanstvo): Za Hegela predstavlja kulminaciju istorijskog razvoja u njegovom vremenu, jer donosi princip univerzalne slobode i samosvijesti čoveka kao takvog.

Važno je napomenuti da Hegel ne gleda na istoriju kao na linearni napredak bez zastoja i regresija. On priznaje periode kriza, sukoba i nazadovanja, ali ih vidi kao nužne momente u dijalektičkom procesu koji na kraju vode ka višem stupnju razvoja. „Lukavstvo uma (List der Vernunft)“ je Hegelov koncept koji objašnjava kako pojedinci i njihove strasti, iako često motivisani sebičnim ciljevima, nesvjesno služe ostvarenju viših istorijskih ciljeva Duha.

Hegelova filozofija istorije imala je ogroman uticaj na kasniju misao, inspirišući i kritikujući različite filozofske i političke pravce. Njegovo shvatanje istorije kao smislenog procesa vođenog dijalektičkim kretanjem Duha ostaje relevantno za razumijevanje složenosti ljudskog razvoja i njegovih potencijalnih pravaca.

Ipak, treba istaći da je Hegelova filozofija istorije ostala na jednom germanocentričnom stavu, pri kojem je Slovene, kao i Srbe, smatrao narodom nižeg stupnja, bez sposobnosti za dostizanje samosvijesti i onih tvorevina duha koje bi mu obezbjedile jedne vrstu istorijske emancipacije. On je, naime, smatrao da Srbi, kao dio slovenskog svijeta, nisu istorijski narod. Prema Hegelu, slovenski narodi su bili pretežno agrarni i karakterisala ih je patrijarhalna struktura, sa značajnom dozom paganizma i sa slabom izraženom individualnošću i političkom aktivnošću. On je smatrao da je razvoj „čiste individualnosti“ i „svijesti o univerzalnosti“ (koju je poistovećivao sa političkom moći) kod Slovena bio sporiji u poređenju sa drugim narodima. Na to je presudnu ulogu imao uticaj geografskog položaja, jer je Hegel sam položaj Slovena vidio kao tampon zonu između „naprednijih“ kultura i uticaja sa istoka, što je navodno doprinijelo njihovoj „rascepkanosti“ i nedostatku jedinstvene istorijske putanje.

Nacionalna emancipacija Srba

Ostavljajući po strani Hegelov jednostran, germanocentričan i negativan stav prema Slovenima i Srbima, iako uvažavajući njegove kritičke poglede na nacionalne slabosti i ograničenja o kojima je govorio, jedna kraća analiza procesa nacionalne emancipacije Srba bi mogla dati orijentaciju prema nekim od ključnih pitanja tog procesa i da realno identifikuje sve nedostatke na tom putu i kritički ih preispita.

Prije svega treba reći da je nacionalna emancipacija Srba jedan složen i dugotrajan istorijski proces koji obuhvata borbu za oslobođenje od strane dominacije, formiranje nacionalne svijesti, kulturni preporod i stvaranje nezavisne nacionalne države. Ovaj proces se odvijao postepeno kroz različite faze i bio je pod uticajem unutrašnjih društvenih i političkih prilika, kao i širih geopolitičkih dešavanja.

Ključne faze i istorijski aspekti nacionalne emancipacije Srba:

• Početak borbe za oslobođenje: Osmansko carstvo je vekovima vladalo značajnim dijelovima teritorija naseljenih Srbima. Prvi značajni koraci ka oslobođenju bili su Prvi srpski ustanak (1804-1813) i Drugi srpski ustanak (1815) pod vođstvom Karađorđa Petrovića i Miloša Obrenovića. Ovi ustanci, iako nisu odmah doveli do potpune nezavisnosti, postavili su temelje za autonomiju i kasniju državnost.
• Kulturni preporod: Paralelno sa borbom za oslobođenje, odvijao se i kulturni preporod koji je imao za cilj buđenje nacionalne svijesti, revitalizaciju srpskog jezika, istorije i tradicije. Ključne ličnosti ovog perioda su Dositej Obradović i Vuk Stefanović Karadžić. Dositej je propagirao prosvjećenost i racionalizam, dok je Vuk reformisao srpski jezik i pismo, prikupljao narodne umotvorine i postavio temelje moderne srpske književnosti i nacionalnog identiteta.
• Stvaranje autonomne Kneževine Srbije: Postepenim diplomatskim i vojnim naporima, Srbija je uspjela da stekne autonomiju u okviru Osmanskog carstva. Hatišerifi iz 1830. i 1833. godine potvrdili su nasljednu vlast kneza Miloša i proširili autonomiju.
• Borba za potpunu nezavisnost: Nakon Berlinskog kongresa 1878. godine, Srbija je, zajedno sa Crnom Gorom i Rumunijom, stekla potpunu međunarodno priznatu nezavisnost. Ovaj događaj predstavlja ključnu prekretnicu u nacionalnoj emancipaciji Srba.
• Nacionalni ideali i ujedinjenje: U periodu nakon sticanja nezavisnosti, javlja se snažan nacionalni ideal o ujedinjenju svih Srba koji su živeli pod vlašću drugih država (Austrougarske, Osmanskog carstva). Ovaj ideal je bio pokretačka snaga mnogih političkih pokreta i sukoba u regionu.
• Balkanski ratovi i Prvi svjetski rat: Balkanski ratovi (1912-1913) značajno su proširili teritoriju Srbije i oslobodili dijelove Balkana naseljenim Srbima. Međutim, Prvi svjetski rat (1914-1918), čiji je jedan od povoda bio atentat u Sarajevu, doveo je do velikih žrtava i razaranja, ali je na kraju rezultirao stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije Kraljevine Jugoslavije) 1918. godine. Ovaj čin je za mnoge Srbe predstavljao ostvarenje sna o nacionalnom ujedinjenju, iako je ubrzo postalo jasno da nova država nosi sa sobom i nove izazove i napetosti.
• Raspad Jugoslavije i stvaranje nezavisne Srbije: Nakon decenija zajedničkog života u Jugoslaviji, uslijedila je krvava dezintegracija tokom devedesetih godina 20. vijeka. Ovaj period obilježili su ratovi, stradanja i konačno stvaranje nezavisne Republike Srbije 2006. godine, nakon raspada Državne zajednice Srbije i Crne Gore, kao i Republike Srpske kao autonomnog entiteta u Bosni i Hercegovini.

Važni faktori koji su uticali na nacionalnu emancipaciju Srba:

• Pravoslavna crkva: Srpska pravoslavna crkva imala je ključnu ulogu u očuvanju nacionalnog identiteta i tradicije tokom perioda osmanske vladavine, a njen uticaj i značaj je prisutan i u svim kasnijim periodima.
• Narodna tradicija i usmena književnost: Epske narodne pjesme i predanja čuvala su sjećanje na slavnu prošlost i podsticala nacionalni ponos, ali i jednim dijelom ograničavajući nacionalnu svijest na mitologiju i praveći pogrešnu zamjenu za nacionalno prosvjećivanje.
• Intelektualna elita: Prosvjetitelji, pisci, istoričari i lingvisti dali su značajan doprinos buđenju nacionalne svijesti i definisanju nacionalnog identiteta, iako je nerijetko podanički intelektualni elitizam imao i suprotan efekat.
• Politički lideri i ustanički pokreti: Hrabrost i vizija vođa ustanaka i političkih lidera bili su presudni u borbi za oslobođenje i stvaranje države.
• Geopolitičke okolnosti: Interesi velikih sila i njihovo rivalstvo na Balkanu imali su značajan uticaj na tok srpske nacionalne emancipacije.

Nacionalna emancipacija Srba je kompleksan proces sa svijetlim i tamnim stranama, usponima i padovima. Iako je rezultirao stvaranjem nezavisne države i oslobođenjem od strane dominacije, pratio ga je i period nacionalnih sukoba i stradanja. Razumijevanje ovog procesa ključno je za sagledavanje savremene političke i društvene situacije u Srbiji i regionu.

Oslobađanje od ideološkog ropstva i duh samoporicanja

Srbi su kao narod bili predugo izloženi jednom procesu samoponištavanja i ideoloških zarobljenosti, pri čemu su se mnoge vlasti nad njima neodgovorno održavale na način da su narod držali u jednom stanju neznanja i neprosvjećenosti, kako bi mogli da manipulišu tim istim narodom i upravljaju sa njim u svom sebičnom interesu. Usud takvih ideologija sa sličnim modelima autoritarnosti prate cijeli ovaj period i postkomunističke faze. Odatle je dolazio jedan kontinuirano negativan odnos prema svakoj vrsti kritičkog mišljenja, kritičke introspekcije i slobode javnog diskursa, a razvijan duh mediokritetstva, licemjerstva i podaništva.

U novije vrijeme promišljanja ove teme je vrijedno pažnje nastojanje istoričara srpske književnosti profesora Mila Lompara.

Ovdje ćemo se referisati na termin „duh samoporicanja“, kao ključni konceptualni pojam u pitanju srpskog identiteta ovog savremenog srpskog intelektualca. On ga razrađuje u svojoj istoimenoj knjizi „Duh samoporicanja“, koja je postala veoma uticajna i često citirana u srpskim intelektualnim krugovima, smatra Lompar.

Prema njegovom shvatanju, „duh samoporicanja“ predstavlja dominantnu ideološku matricu koja je obilježila srpsku intelektualnu i kulturnu scenu tokom 20. vijeka, a čije se posljedice osjećaju i danas. Suština ovog „duha“ je u nekritičkom odbacivanju ili umanjivanju sopstvene nacionalne tradicije, istorije, kulture i identiteta, uz nekritičko prihvatanje vrijednosti i narativa koji dolaze sa strane, često sa Zapada.

Glavne karakteristike „duha samoporicanja“ prema Milu Lomparu:

• Negativan odnos prema sopstvenoj istoriji: Selektivno naglašavanje negativnih aspekata srpske prošlosti, preuveličavanje grešaka i propusta, uz zanemarivanje ili relativizaciju pozitivnih dostignuća i borbi za slobodu.
• Kompleks niže vrijednosti: Osećaj inferiornosti u odnosu na druge narode i kulture, posebno zapadne, što dovodi do nekritičkog preuzimanja njihovih modela i standarda, jednim dijelom i zbog nipodaštavajućih stavova koje smo pominjali kod Hegela.
• Odbacivanje nacionalnog identiteta: Tendencija ka rastvaranju nacionalnog identiteta u šire, često apstraktne ili ideološki obojene kategorije (jugoslovenstvo, evropejstvo po svaku cijenu, kosmopolitizam koji negira nacionalno).
• Preuzimanje tuđih krivica: Nekritičko prihvatanje optužbi i stereotipa o srpskom narodu koji dolaze iz drugih centara moći, bez adekvatnog sagledavanja sopstvene perspektive i argumenata.
• Dominacija „sekularnog sveštenstva“: Lompar koristi ovaj termin za kritiku dijela intelektualne elite koja je, navodno, preuzela ulogu ideoloških arbitara i nameće narativ samoporicanja, često sa pozicija moći i uticaja u medijima i akademskim institucijama.
• Gubitak „srpskog stanovišta“: Kao posljedica „duha samoporicanja“, dolazi do gubitka jasnog i artikulisanog srpskog nacionalnog stanovišta u različitim sferama društvenog i kulturnog života.

Lompar smatra da je ovaj „duh samoporicanja“ duboko ukorijenjen u ideologiji jugoslovenstva i titoističkog komunizma, koji su, prema njegovom mišljenju, sistematski potiskivali i negirali autentični srpski nacionalni identitet. On tvrdi da je ova ideološka matrica dovela do oslabljene nacionalne svijesti, nedostatka samopouzdanja i nesposobnosti da se adekvatno odgovori na spoljne izazove i pritiske.

Knjiga „Duh samoporicanja“ stoga predstavlja poziv na preispitivanje dominantnih narativa, kritičko suočavanje sa prošlošću, reafirmaciju nacionalnog identiteta i konstruisanje jasnog i samouvjerenog „srpskog stanovišta“ u 21. vijeku. Ona je izazvala brojne polemike i reakcije u srpskoj javnosti, postavši važna referentna tačka za diskusije o nacionalnom identitetu, kulturi i budućnosti Srbije.

Važno je napomenuti da Lomparova teza o „duhu samoporicanja“ nije bez kritičara. Neki mu zamjeraju simplifikaciju složenih istorijskih i društvenih procesa, isključivost u definisanju nacionalnog identiteta i potencijalno podsticanje nacionalizma. Međutim, nesporno je da je njegova knjiga otvorila važno pitanje o odnosu srpskog društva prema samom sebi i svojoj ulozi u savremenom svijetu.

ISTOK