Niko ne zna šta nas čeka, štednja i restrikcije su pogrešna politika

Decembar je poznat po zaključivanju aktivnosti u tekućoj godini i pravljenju planova za buduću. Planovi uvijek treba da budu optimistični, ambiciozni.

Princip optimizma znači da je sve moguće što nije zabranjeno zakonima fizike, ali uz dovoljnu količinu znanja.

Na kraju, u biografiji trenutno najbogatijeg čovjeka na svijetu Elona Maska može se vidjeti na koji način ovaj princip funkcioniše. Trenutno se završavaju aktivnosti oko budžeta kao osnovnog instrumenta kojim se upravlja domaćim javnim finansijama, ali i najznačajnijeg instrumenta za upravljanje domaćom ekonomijom. Formiranjem država blagostanja budžet sve više postaje uticajniji na ukupne ekonomske aktivnosti. U Republici Srpskoj budžet i ono što je obuhvaćeno fiskalnim okvirom obuhvata 40% ekonomije Republike.

Ukoliko stvorimo deficit od 5%, to je impuls od 800 miliona KM. Ako nema deficita nema ni impulsa. Razvijene zemlje imaju i veći procenat budžeta nego domaći od 40%, dok one manje razvijene mnogo manji oko 20% ekonomije.

Bez budžeta se ne može zamisliti funkcionisanje savremenih ekonomija, savremenih država. Rashodi budžeta su uvijek nečiji prihodi. Kada se posmatra struktura budžeta razvijenih zemalja, pa i domaćeg budžeta, najveći dio se odnosi na tzv. fiksne troškove. Ono što se ne može mijenjati nije politički izvodljivo.

Penzije čine 25% budžeta, i rashodi za penzije su prihodi penzionera, ali i prihodi trgovaca, tržnica, apoteka itd, sljedeći po značaju je rashod fonda zdravstvenog osiguranja, drugim riječima na društvena davanja odlazi polovina budžeta. Ako posmatramo rashode plata još jedna četvrtina, tu su troškovi sigurnosti, policije i troškovi obrazovanja, nastavni kadar našeg društva. Ono sa čim se može aktivno upravljati je manje od jedne petine jer valja platiti kamate koje su oko 2,5% budžeta ili 1% BDP-a. Značajan je podatak da su socijalna davanja visoka i to je dobro. Kako mislimo formirati društvo ukoliko nemamo društvena izdvajanja. Ona treba da budu racionalna i da ne destimulišu, nego da stimulišu kult rada. Teza da su društveni fondovi neodrživi je teza da je društvo neodrživo, a to istorija ukazuje da nije tačno. Oblik se mijenja, ali zajednica, društvo kao koncept opstaje. Naredna fiskalna i poslovna godina će biti uspješnija nego prethodna ako se kvalitetno riješi pitanje minimalne plate, možda i rekordna. Treba naći miks između surovog liberalnog kapitalizma i pretjeranog populizma. Ako je istina između dvije krajnosti onda se na sredini za njome traga, ali određena pitanja će se morati i trebati rješavati. Prvo pitanje je šta nas očekuje iduće godine. To niko ne zna, ali se mora napraviti plan. Planovi se podešavaju na osnovu planova drugih i na osnovu informacija o odnosu planova drugih i naših dešavanja ovdje. Evropska Centralna banka će sredinom mjeseca objaviti svoje procjene ekonomske aktivnosti Evrope.

Posljednje procjene ukazuju na realni ekonomski rast od 1% i očekivanu inflaciju od 3,2% u narednoj godini. Zbog čega su ove procjene bitne za domaći ekonomski sistem? Na osnovu njih možemo formirati očekivanja za domaću ekonomiju, ukoliko ekonomske politike budu iste ili slične kao ekonomske politike u prethodnoj godini. Iskustvo u prethodnih deset godina ukazuje da kada Evropa bilježi ekonomski rast od jedan procenat ekonomija Republike bilježi rast od tri procenta. Ipak, iskustvo posljednje tri godine ukazuje da kada Evropa bilježi rast od 1%, ekonomija Republike bilježi rast od 5%. Zbog čega su bitne razlike u ekonomskom rastu? Kada dva sistema rastu različitim brzinama, jedan će sustići drugi u nekom vremenu. Ako npr. imamo ekonomske politike, politike upravljanja javnim finansijama, monetarne politike iste kao u prethodnih deset godina imaćemo jedan model i brzinu rasta, a ukoliko je to kao u posljednjih tri godine onda ćemo imati rezultat koji karakteriše taj period. Ne treba biti pretjerano mudar pa reći ako imamo politike i mjere koje karakteriše 2010. do 2019. godine razlika u rastu je 0,18%. Znači, bolje je raditi ono što nismo radili u periodu kad smo imali manji ekonomski rast ili izbjegavati ono što smo radili u tom periodu. Takođe, od interesa je zagovarati i razgovarati o tome da li možemo imati još brže konvergencije dohodaka, što možemo. To je moguće ukoliko se odlučujemo za one politike koje imaju veći efekat na domaću ekonomsku aktivnost. Za rješenje tog problema možemo koristiti podatke koje imamo u domaćem ekonomskom sistemu, a koji je satkan i upisan kod našeg domaćeg zavoda za statistiku. Takođe, od interesa nam mogu poslužiti i sve kritike domaćeg ekonomskog sistema, koje su zasnovane na znanju, ali i neznanju. Jer nema boljeg kritičara nego onog koji stalno griješi, a ukoliko ih imamo mnogo jasne su granice kretanja. Radite ono što kritičari koji stalno griješe kritikuju. Jer je vjerovatnoća da ste na pravom putu na vašoj strani.

Takođe, teško je očekivati da onaj koji se bavi politikom ili diplomatijom može biti objektivan. Prvi vodi političku borbu, a drugi vodi diplomatsku borbu za interese njegove zemlje. Retorički potkovani, filozofski naučeni prodaju svoju političku ideju i ideju svoje zemlje. Zbog ovakvih činjenica potrebno je zagovarati odlučivanja na osnovu podataka, analiziranje šta to očekuje Evropu naredne godine, jasno spoznati karakteristike domaćeg ekonomskog sistema koji u sebi sadrži sve informacije o prethodnim krizama, sve mjere, kompletnu organizovanost i neorganizovanost domaćeg ekonomskog sistema, sav iskorišteni i neiskorišteni resurs. Problemi domaćeg ekonomskog sistema su već vidljivi i izraženi u prerađivačkoj industriji, koja je već četvrti kvartal u recesiji, tačnije od četvrtog kvartala prethodne godine i bilježi pad ekonomske aktivnosti za četiri procenta. Raduje činjenica da pad usporava i da je ipak u periodu 2019. i 2020. godine prerađivačka industrija bila u recesiji osam kvartala sa padom od 7%.

Drugim riječima, bilo je i gore, ali da je sjajno – nije. Ono što možemo očekivati od evropskog tržišta u narednom periodu ako ćemo biti krajnje objektivni je ništa, a prema sadašnjim politikama koje traju. Politika štednje, restrikcije kako monetarne, tako i fiskalne politike su pogrešne. Poznati su primjeri i pravilo je da programi fiskalne konsolidacije razgrađuju društvo, društvenu koheziju, dovode do pada broja zaposlenih, ekonomske aktivnosti, ne doprinose smanjenju javnog duga i imaju veliku političku cijenu ako je vjerovati dokazima u evropskim zemljama kroz 200 izbornih procesa.

Posljednje očitavanje kompozitnog indeksa menadžera u prerađivačkoj industriji i uslugama Evrozone bilježi očitavanje ispod 50. To nam ukazuje da je 600 menadžera najvećih kompanija u Evropi pesimistično i vidi pogoršanje budućih ekonomskih očekivanja. Može se očekivati da budući podaci u Evropskoj uniji one koji kreiraju politike osvijeste na greške koje čine. Ne može neko stalno griješiti i imati uzde upravljanja u svojim rukama. Nije prirodno. Kada ekonomija usporava, treba je stimulisati, a ne destimulisati. Ipak, ta greška evropske ekonomske politike je vidljiva od svjetske ekonomske krize prije 15 godina. Ako poredimo nivo ekonomske aktivnosti po stanovniku 2007. godine i danas on je isti, izražen u dolarima i iznosi 37.000 dolara.

Ekonomski sistem SAD za 60 procenata viši, Kine za više od dva puta, domaći ekonomski sistem za polovinu viši. Nije mnogo, ali gdje smo odstupa od trenda EU. Naš domaći ekonomski sistem je to učinio bez podrške monetarnih vlasti, one čak i odmažu. Sjetimo se samo da se nije htjela poslati poruka u vremenu krize tokom korone da se smanji obavezna rezerva, iako je cijeli svijet davao monetarnu podršku. Nije se htjela poslati ni poruka. Ne, njet, malo sutra… Trend nezadovoljstva radom monetarnih vlasti ide u pravcu da pojedini predsjednici – ekonomisti poput predsjednika Argentine najavljuju ukidanje Centralne banke. Za ekonomske doktrine nepojmljiva inicijativa. Pored toga, domaći ekonomski sistem ima više novca, kao da nas „vile nosaju“, dok mi radimo pogrešno novac dolazi. Šta bi bilo kada bismo radili drugačije, možda ispravno? Novac dolazi vjerovatno zbog toga što neko vidi razliku u životnom standardu, što vidi dinamiku kretanja svijeta, što vidi taj svijet pa ipak nastoji ovdje, ako ne da provede mladost, a onda razmišlja da provede starost. Ako, pak, posmatramo domaću fiskalnu politiku, onda možemo konstatovati da smo u prethodnih pet godina stvarali prosječne deficite od 1,5% dok je svijet stvarao 5,5%, Kina 6,7%, Amerika šampion 8,5%. Možemo konstatovati da onaj ko je upravljao u domaćem ekonomskom sistemu javnim finansijama to je radio mimo trenda, oprezno, proračunato i sa velikom zadrškom. Ako, ipak, posmatramo kako je svijet odlučio da se kreće u narednih pet godina, onda možemo zaključiti iz akata koji prikazuju svijet: dokumentima MMF-a, dokumentima Svjetske banke, projekcijama ECB-a da će se nastaviti sa hroničnim deficitima. To ne rade samo veliki, nego i manji ekonomski sistemi. Crna Gora kao mali ekonomski sistem će stimulisati dohotke, stimulisati ekonomiju, boriće se za čovjeka deficitima od 5% u narednih pet godina sa trenutnog nivoa duga od 70%. Naš nivo duga je 35 do 40%. Inflatorni šok je naš nivo duga u prethodnih 15 godina smanjio na nivo 35%, ali je ta inflacija bila u Evropi pa dug nije manji, nego prije 15 godina, nije ni u SAD, nije ni u Kini. Razlika u odstupanjima je razlika u odgovornosti, mogućnostima, ali i budućim šansama.

Kada govorimo o svijetu, tri ekonomska sistema su ekonomija svijeta. SAD, Kina i Evropa čine više od dvije trećine ekonomije svijeta. Razliku između onoga gdje je svijet, a gdje smo mi možemo iskoristiti u našu korist. To je resurs koji možemo iskoristiti, da stvaramo deficite. Racionalni ekonomisti će reći „troši koliko imaš“. Jeste, to je ispravno kada ispravne politike vode drugi. Npr. Njemačka je vodila, može se reći, racionalnu politiku u prethodnih 10 do 15 godina pa nije iskoristila okruženje niskih kamatnih stopa. Kao motor Evrope gdje je završila Evropa. Na istom nivou dohotka kao i prije 15 godina. Racionalne politike su možda bile politike sedamdesetih godina, to nisu politike u prethodnih 20 niti narednih 20 godina. Politike narednih 20 godina su realne politike, ne može se voditi racionalna borba u iracionalnom vremenu. Drugi vode politike koje odgovaraju njima, njihovim građanima, a nisu racionalne. Živimo u društvu u kojem je svakom dozvoljeno da širi svoje ideje o boljem životu, o tome kako se boriti protiv loših stvari, na koji način domaći prostor činiti boljim. Prolazi još jedna godina, godina predviđanja bankrota Republike Srpske, godina „loših odluka“.

Prolazi još jedna godina ekonomista koji su predviđali kolaps. Čekamo narednu da vidimo kvalitet novih procjena. Prethodna godina je godina veće jednakosti, manjeg siromaštva, rasta dohotka, rast profita. Može se očekivati da u narednoj godini nivo ekonomske aktivnosti bude dvocifren, kao i da nivo javnih prihoda bude viši nego što je planiran, posljednjih nekoliko godina rebalans budžeta se pravi na više, a ne na niže. Treba bježati od populizma koji je promovisanje političkih ideja koje su na strani naroda, a protiv elita. Narod i elita su potrebni, jedni bez drugih ne mogu. Pritisak na rast minimalne plate će se nastaviti ne zbog nečije volje, nego zbog svjetskog trenda da jednostavniji poslovi, prljaviji poslovi, teži poslovi vrijede više, jer niko ne želi da ih radi. Nije moguće nejednakost među ljudima održavati dugo, rast dohotka je rast svijesti o nejednakosti. Republika Srpska kao društvo postaje društvo jednakosti barem ako je mjerimo brojem siromašnih pojedinaca koji je najniži od kada se mjeri, učešćem potrošnje između 20% najbogatijih i 20% najsiromašnijih. Ovi trendovi će se nastaviti, blizina Evropske unije, blizina razlike u dohocima ukazuje sa jedne strane da je ovdje moguće pronaći jeftiniju radnu snagu nego u EU, ali i da domaća radna snaga može svoj kapital – svoj rad ponuditi relativno jednostavno u sistem u kome su dohoci viši. Od 1976. godine u Njemačkoj postoji zakon gdje kompanije koje imaju više od 2.000 zaposlenih u odbor direktora uvrste polovinu direktora predstavnika radnika, one manje do trećine. Slična situacija je u Austriji, Švedskoj, Norveškoj…

Može se očekivati da kada smo iskusili socijalizam sa kojim nismo bili zadovoljni, jer smo ga zamijenili, sadašnji umirući liberalni kapitalizam modifikujemo u nešto drugo. Istina je između krajnosti, trend prelaska domaćih kompanija na novu generaciju će, očekuje se, biti impuls gdje će se radnik, osim platom biti motivisan da ostane u nekom suvlasničkom obliku vlasnik kolektiva. Na taj način će se otvoriti prostor za nove ideje i razmišljanja kako domaći ekonomski sistem učiniti boljom osnovom za razvoj domaćeg prostora.

Nezavisne