Groblje u Vilusima, na vojnom poligonu i Groblje Kapela pod Stražbenicom, navode na jasan zaključak da je ovdje postojao intenzivan način života, da je stanovništvo bilo brojno i da su pravoslavni Srbi ovdje živjeli vijekovima.
Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH je 2007. godine ovo područje proglasila nacionalnim spomenikom. Osim Pravoslavnog groblja na Staževici, isti status stekla je Nekropola sa stećcima u zaseoku Moconje, u Gornjem Šljivnu.
U obrazloženju Odluke o proglašenju ovog područja nacionalnim spomenikom BiH, lokaliteti su detaljno opisani.
Pravoslavno groblje ispod Straževice u zaseoku Moconje nalazi se na padini, koja zauzima površinu preko 15 hektara, i koja blago pada od sjevera ka jugu, ka Šljivanjskoj rijeci. Groblje je orijentisano u osnovnom pravcu zapad–istok,dužine oko 150 metara, širine od oko 40 metara na zapadu, a do 19 metara na istoku, i zauzima površinu od oko 4 000 kvadratnih metara.
Gustina grobova na groblju je neravnomjerna kao i raspored starijih i novijih grobova. Na istočnoj strani krstovi su ukrašeni, a mlađi spomenici imaju i natpise.
Ukras na istočnoj strani ovih krstova je izveden ili u plitkom reljefu ili je jednostavno tanko urezan. Motiv je uvijek krst. Na sedrenim krstovima je izveden ili urezan polureljef, a oblik ukrasnog krsta prati oblik krsta na kojem se ukras nalazi. Najčešće su smješteni u gornjoj polovini spomenika tako da se sredine oba krsta poklapaju. Na nekim spomenicima je donji krak produžen do donje trećine krsta.
Na kamenim krstovima nalazi se jednostavan urezan krst, ali najčešće je cijela istočna strana obrubljena tankim urezom koji prati oblik spomenika. Među sedrenim krstovima ističe se najviši krst na groblju, visok 2,7 metara, raspona poprečnih krakova 0,95 metara i debljine 0,3 metra.
Najstariji spomenici
U najstarije spomenike može se ubrojiti nekoliko običnih kamenih, visokih, jedva oklesanih ploča pravougaonog oblika. Na jednoj je urezan mali krst. Na ovim spomenicima nema natpisa. Kojem periodu pripadaju ovi spomenici nije moguće tačno ustanoviti, ali vjerovatno stanovništvu od 17. do početka 19. vijeka. Najveći broj tih starih spomenika je nagnut.
U drugi tip spadaju spomenici u obliku ploča, datirani natpisima u vrijeme prije Drugog svjetskog rata. To su kamene ploče koje imitiraju stilizovane krstove, serijske izrade. Visoke su oko metar, tanje od rukom klesanih starijih krstova, jedva naglašenih stilizovanih poprečnih krakova. Od poprečnih krakova nagore tijelo ploče se koso sužava i završava krstom. Krakovi krstova su na rubovima stesani.
Na groblju ima još ponekih većih tankih kamenih krstova, takođe serijske izrade, i jedna novija veća porodična grobnica. Svi natpisi su ćirilični.
Mnogi od spomenika su nagrizeni zubom vremena, nekima su odlomljeni poprečni krakovi. Mnogi spomenici su nagnuti a poneki su izvaljeni. Na pojedinim mjestima teren je izrovan.
Iako se na mnogo mjesta, na ovom prostranom groblju miješaju svi tipovi nadgrobnih spomenika, može se uočiti na zapadnom i istočnom kraju groblja koncentracija spomenika najstarijeg tipa. Ostali spomenici su pomiješani po cijelom groblju.
Na prostoru južno od pravoslavnog groblja, na malom uzvišenju zaraslom u šiblje, nalazi se mala nekropola sa sedam stećaka u obliku sanduka. Spomenici su dobro obrađeni, prosječne visine do 0,75 metara, dužine 1,8, a širine od 1,2 do 0,90 metara. Orijentisani su zapad–istok bez ukrasa. Neki spomenici su utonuli.
Selo Šljivno
Pedesetih godina 20. vijeka šire područje Dobrinje u koje spada i naselje Gornje Šljivno je opustjelo. Stanovnici su iseljeni zbog potreba gradnje poligona tadašnje Jugoslovenske narodne armije. Od tada je groblje postajalo sve zapuštenije. Od 1996. do 2001. u kasarni u Šljivnu bile su smještene snage SFOR a potom Vojske Republike Srpske.
Na vrhu Vlaščić uočljiva je mjerna sprava koja je služila pri gađanju. Meta se nalazila oko deset metara od sjeverozapadnog ruba groblja, i to bliže sjeverom uglu groblja. U saradnji Vojske RS, Pravoslavne srpske crkve i Društva iseljenika sa Manjače sa sjedištem u Banjaluci, groblje je ograđeno.
Planinski predio između Banje Luke i Mrkonjić Grada, u kome se nalazi selo Šljivno pripadao je srednjovjekovnoj župi Zemljanik koja se spominje u povelji bosanskog bana Prijezde II iz 1287. godine
Na nekoliko nekropola stećaka na tom području kao što su u Pervanu, Golešima, Pavićima, Lusićima, Han Kolima i Dujakovcima zabilježen je broj od 70 do 180 stećaka. To su velike nekropole seoskih opština ili rodova. U mnogim selima bile su razasute male porodične nekropole do 10 spomenika. Na teritoriji župe bili su gradovi-utvrđenja u Vilusima, Bočcu i Krupi na Vrbasu.
Zmijanje u osmanskom periodu
Zmijanje je potpalo pod osmansku vlast padom gradova u dolini Vrbasa od Jajca na sjever 1527/28. godine. U prvom periodu do 1540. ovo područje je pripojeno nahiji Vrhovine u kadiluku Brod. U periodu između 1535.-1540. kada su Osmanlije prešle Savu nahija Zmijanje je pripadala kadiluku Kobaš u bosanskom sandžaku.
Normalizovanjem prilika odvojila se nahija Zmijanje kao zasebna. Prvi puta se pominje u defteru iz 1541. godine u sastavu kadiluka Kobaš. Od 1592. nadalje je u banjalučkom kadiluku
U prvim godinama osmanske vladavine nahija Zmijanje je zahvatala sav prostor između rijeke Vrbasa i Sane i planina Kozare i Dimitora i Lisine iznad Mrkonjić Grada na jugu. Nešto kasnije odvojena je nahija Trijebovo na prostorima oko Mrkonjić Grada.
Takođe se porodična imena navedena u ovim popisima iz polovine 16. vijeka susreću do novijih vremena, što svjedoči da je ova oblast kasnije bila pošteđena većih promjena. Islamizacija je u ovaj kraj slabo prodrla. U navedenim popisima zabilježena su svega četiri slučaja, a selo Crljani je zadržalo muslimanski karakter.
O daljoj starini, tj. prošlosti i porijeklu srednjovjekovnog stanovništva na Zmijanju „teško je reći nešto određenije” ali analizirajući razne istorijske činjenice „ima osnova za tvrdnju da su ih tu Turci zatekli”. Ipak „ostaje i dalje otvoreno pitanje da li se radi o doseljenicima iz predturskog doba ili možda o starosjediocima.
Stanovnici Zmijanja su kroz cijeli period osmanske vladavine bile filuridžije, sa knezovima i primićurima na čelu. To je jedina oblast u Bosni i Hercegovini čiji su stanovnici zadržali navedeni status i poslije ukidanja filurije u drugim krajevima, „a poznato je da takve povlastice nisu očuvane u oblastima sa mlađim stanovništvom.
(Srpskainfo)
