Aktualnost Levinasove ideje slobode i odgovornosti

Emanuel Levinas (1906-1995) bio je francuski filozof jevrejskog porekla, poznat po svom radu na etici kao „prvoj filozofiji“. Njegova misao predstavlja kritiku tradicionalne zapadne filozofije, koju on vidi kao ontologiju koja teži da Drugog svede na Isto, na koncept unutar sopstvenog razumijevanja i sistema. Iako njegova filozofija ne sadrži eksplicitnu političku ideju, u Latinskoj Americi je polovinom 20. vijeka bilo pokušaja da se iz nje izvede jedna zasebna politička teorija, tzv. “teorija oslobođenja”.

Iako teorijski neizdeferencirana u samoj Levinasovoj filozofiji, ideja slobode u odgovornosti, etičkog otpora i kritike totalitarnih ideologija daju temeljne orijentacije za jednu društveno-političku teoriju.

Ključni elementi Levinasove filozofije koji su relevantni za ideju oslobođenja

Nekoliko je ključnih stubova u Levinasovoj filozofiji na kojima bi se mogao graditi jedan politički diskurs:

Susret sa Drugim (le Visage – Lice): Za Levinasa, etički odnos započinje istinskim susretom sa Drugim, sa licem Drugog. Lice nije puki skup fizičkih karakteristika, već manifestacija Drugog u njegovoj potpunoj različitosti i nesvodivosti na nas same. Ovaj susret nas stavlja pred beskonačnu odgovornost prema Drugim.

Odgovornost za Drugog: Levinasova etika je etika odgovornosti. Prije nego što postoji sloboda kao autonomni izbor, postoji primordijalna odgovornost za Drugog. Ova odgovornost je asimetrična – ja sam odgovoran za Drugog bez obzira na to da li je on odgovoran za mene. Ova odgovornost ne potiče iz slobodnog pristanka, već je inherentna samom susretu sa Drugim.

Kritika totaliteta: Levinas kritikuje filozofske sisteme koji teže totalitetu, koji pokušavaju da sve obuhvate i objasne unutar jednog okvira. On smatra da totalitet poništava singularnost i neponovljivost Drugog. Etika, zasnovana na susretu sa Drugim koji uvijek ostaje izvan totaliteta, predstavlja način da se prevaziđe ova totalizujuća tendencija.

Beskonačnost: Ideja beskonačnosti je centralna za Levinasovu misao. Drugi nam se otkriva kao beskonačan, kao nešto što prevazilazi naše konačne kategorije razumijevanja. Ova beskonačnost Drugog je ono što nas poziva na beskonačnu odgovornost.

Kako se ovo može povezati sa idejom oslobođenja?

Iako Levinas ne govori direktno o „teoriji oslobođenja“, njegova filozofija nudi put oslobađanja od egoističnog zatvaranja u sebe i od totalizujućih ideologija koje negiraju Drugog i on poziva na jednu višu ljudskost.

Oslobođenje od egoizma, prihvatanje primarne odgovornosti za Drugog nas izvlači iz egocentrične perspektive. Naše „ja“ se konstituiše kroz odnos sa Drugim, kroz preuzimanje odgovornosti.

Oslobođenje od totalitarizma je prepoznavanje Drugog u njegovoj neponovljivoj različitosti i beskonačnosti suprotstavlja se svakom pokušaju da se Drugi asimiluje ili potčini totalitarnom sistemu. Etika odgovornosti čuva singularnost i slobodu Drugog.

Sloboda kroz odgovornost kod Levinasa paradoksalno ovu vidi kao istinsku slobodu, ne kao autonomni izbor izolovanog subjekta, već kao odgovor na poziv Drugog. Sloboda se ostvaruje u preuzimanju odgovornosti.

Prostor političkog i društvenosti se otvara sa pojmom Trećeg koji razbija taj dualni odnos Ja-Drugi, njime se otvara horizont pravde. Treći je svjedok naših međusobnih  odnosa, bilo da je taj Treći čovjek, bližnji ili sam Bog.

Dakle, umesto eksplicitne teorije oslobođenja, Levinasova filozofija nudi etički temelj za razumijevanje slobode kao odgovornosti prema Drugom i za prevazilaženje onih sila (egoizma, totalitarizma) koje negiraju tu slobodu i singularnost. Njegov fokus na etički odnos kao primarni filozofski čin otvara put ka oslobođenju koje se ne zasniva na negiranju Drugog, već na prihvatanju beskonačne odgovornosti prema njemu.

Političke implikacije Levinasove filozofije

Političke implikacije Levinasove filozofije nisu eksplicitno razrađene u njegovom delu, jer se on prvenstveno fokusirao na etiku kao „prvu filozofiju“. Ipak, mnogi politički filozofi su izvlačili značajne zaključke iz njegove etike odgovornosti prema Drugom. Evo nekih ključnih tačaka:

Kritika suvereniteta i nacionalizma

Levinasova naglašena asimetrična odgovornost prema Drugom dovodi u pitanje tradicionalne koncepte suvereniteta države i primat nacionalne pripadnosti. Ako je moja odgovornost prema svakom Drugom beskonačna i prethodi svakom političkom uređenju, onda se granice države i lojalnost naciji mogu posmatrati kao sekundarne u odnosu na ovu primarnu etičku obavezu. Ovo može dovesti do kritike zatvorenih nacionalističkih ideologija i zalaganja za otvoreniji i univerzalniji etički pristup u međuljudskim i međudržavnim odnosima.

Demokratija i pravda

Iako Levinas nije detaljno razradio politički sistem, njegova etika implicira potrebu za političkim uređenjem koje bi bilo zasnovano na pravdi i uvažavanju Drugog. Demokratski sistemi, sa svojim naglaskom na dijalogu i predstavljanju različitih glasova, mogu se smatrati kompatibilnijim sa Levinasovom etikom od autoritarnih režima koji negiraju singularnost i prava pojedinaca i grupa. Pravda se u ovom kontekstu ne svodi samo na primjenu zakona, već i na neprestanu brigu o Drugom i nastojanje da se ublaže nejednakosti i patnje.

Odgovornost države

Levinasova etika može se proširiti i na odgovornost države prema svojim građanima, posebno prema onima koji su najranjiviji. Država bi trebalo da bude garant zaštite lica Drugog unutar svojih granica i da aktivno radi na smanjenju patnje i nepravde.

Etička dimenzija političkog odlučivanja

Levinasova filozofija naglašava da političko odlučivanje ne bi trebalo da bude isključivo pragmatično ili zasnovano na interesima moći, već da mora imati duboku etičku dimenziju. Svaka politička odluka treba da uzme u obzir uticaj na Drugog i da teži ka rješenjima koja su najodgovornija prema onima koji su najviše pogođeni.

Zaključno

Važno je napomenuti da Levinas nije bio politički filozof u tradicionalnom smislu i da su političke implikacije njegove misli predmet interpretacije i debate među filozofima i političkim teoretičarima. Neki kritičari smatraju da je njegova etika previše apstraktna da bi se direktno primijenila na konkretna politička pitanja. Međutim, njegova duboka analiza etičkog odnosa kao temelja ljudskog postojanja nesumnjivo nudi snažan etički kompas za promišljanje politike i društvenih odnosa.

I možda bi se Levinasu sada ponovo trebali obratiti, u vrijeme kada živimo u dubokoj krizi demokratije i liberalne paradigme. On je dobro svjestan granica i aporija političkog liberalizma. Zato naglašava da je njegov „patos“ koji je analogija za solidarnost i empatiju prema drugom čovjeku, na granici psihizma koji Levinas nastoji da izbjegne, svjestan njegove krhkosti, njegovog uvijek potencijalnog nestanka, prevladavanja nasilja i mogućnosti da sloboda bude prognana iz ustrojstva duha.  Levinas predstavlja pomalo neobičnu figuru “anarhiste” otriježnjenog libertarijanskom agitacijom. Njegovo pitanje je bilo kako izbjeći da se izložimo zločinima počinjenim u ime apsoluta, a da se ne ugrozi krhka građevina liberalne države, koja se ne smije zatvoriti u sebe: to je samo dimenzija koju on, ponavljajući čitanje Pola Celana, naziva utopijom „kao čistinom na kojoj se čovjek pokazuje“.

Ljudskost prethodi i samoj slobodi i ona se otkriva u licu Drugog, koje je beskonačno, nesvodivo i transcendentno. Odatle on umjesto tradicionalnog humanizma koji se zasniva na autonomiji subjekta, zagovara „humanizam Drugoga“. Da danas živimo u vremenu u kojem upravo ta vrsta ljudskosti nedostaje, ne treba puno dokazivati.

ISTOK