Aleksandar Savanović: Putinizam i staljinizam

Istorijski revizionizam postao je bolest za koju se već može proglasiti opšta epidemija, bar na tlu Evrope. Tako smo, čak i u razvijenim demokratijama i utemeljenim kulturama, mogli vidjeti reafirmaciju raznoraznih opskurnih likova i mračnih pokreta iz nedavne prošlosti. No, unatoč opšte uznapredovalosti ove pošasti, jedna stvar je ipak prešla granicu očekivanog: u putinističkom režimu poduhvatili su se projekta rehabilitacije – ni manje ni više – do samog Staljina. Tako je u moskovskom metrou, prije par dana, postavljen mural sa likom ovog čudovišta zla.

U okupiranom Mariupolju, putinističke vlasti podigle su mu bistu, a februara 2023. u Volgogradu je otkriven impozantan spomenik Staljinu, što je praćeno kampanjom da se ovom gradu vrati i njegovo nekadašnje ime: Staljingrad.

Adekvatni narativi forsiraju se u javnom prostoru, pa čak i udžbenicima istorije, gdje sve češće možemo vidjeti ovog monstruma prikazanog, ako ne baš u svijetlom, onda bar u sivom izdanju. Što je još gore, kult Staljina nije ostao ograničen samo na putinističku Rusiju, već se širi i na druge političke sisteme koji u njemu vide uzor-model od koga se može naučiti svašta korisno.

Kult smrti

E sad, svako ko išta zna o istoriji XX vijeka mora biti zaprepašten ovim projektom. Najčešće se ovaj revizionizam pravda ulogom koju je Staljin imao u pobjedi nad najvećim zlom XX vijeka – nacistima. No, pri tome se zaboravlja da je staljinizam bez konkurencije drugo najveće zlo XX vijeka. Osim toga, Staljin je počeo WW2 kao Hitlerov saveznik – recimo, u napadu i komadanju Poljske 1939. godine. Zaratio je sa nacistima tek 1941. kada su ovi napali SSSR. Njegova brutalna strahovlada u okupiranim državama obilježena je masovnim zločinima i egzekucijama. U Poljskoj je naredio kampanju terora i lično je izdao pismeno naređenje Beriji (otkriveno 1990. nakon otvaranja sovjetskih arhiva) da se likvidiraju poljski oficiri, intelektualci i ugledni ljudi. NKVD je maskar izveo u Katinskoj šumi gdje je ubijeno 22 000 ljudi. Staljinov teror nad narodima Istočne Evrope, koji su bili te nesreće da ostanu sa pogrešne strane Gvozdene zavjese, nastavio se sve do njegove smrti. Međutim, unatoč masovnim zločinima nad drugim nacijama Evrope, sami Rusi, koji mu sada dižu spomenike, zapravo su najveća žrtva staljinističkog zla.

Staljin je uspostavio i personifikuje jednu verziju totalitarizma u kome dolazi do potpunog podređenja pojedinca cjelini, razvija se obiman represivni aparat države i strahovlada, kult ličnosti, te totalna dominacije države nad društvom.

Njegove „političke mjere“ često su proizvodile zastrašujuće posljedice. Na primjer, Staljin je idejni tvorac „reforme“ oduzimanja hrane ukrajinskim seljacima, koja je 1932-1933. odvela u glad milione ljudi i odnijela oko 4 miliona života. To je kasnije postalo poznato kao „Holodomor“ i klasifikovano je kao genocid nad ukrajinskim narodom. I njegove ostale ekonomske „mjere“, poput kolektivizacije i ubrzane ad hoc industrijalizacije, imale su katastrofalne posljedice i odvele milione ljudi u siromaštvo. Istu „transformaciju“ tih godina Staljin je provodio i u ruskim selima, što je takođe izazvalo glad, a onda i nemilosrdnu represiju države nad pobunjenim seljacima. Kolektivizacija i progon nije mimoišao ni pravoslavnu crkvu, koja je bila još jedna od žrtava staljinističke hajke.

Godine 1935. počela je intenzivna represija protiv opozicije i „antisovjetskog desnotrockističkog bloka“, koja se odvijala u formi farsičnih „otvorenih suđenja“ u kojima su nedužni ljudi javno ponižavani i često likividrani. Nastavak je bio još monstruozniji projekt poznat kao „Velika čistka“ (ili „Veliki teror“) i odnosi se na kampanju političkog terora 1936-38. Neki istoričar tu kampanju represije nazivaju „Ježovščina“ po Nikolaju Ježovu – šefu NKVD i sadisti koji je bio glavni sprovoditelj čistki. Kasnije je i sam pogubljen, jer je Staljin u svom ludilu strijepio i od najbližih i najodanijih saradnika kakav je Ježov bez sumnje bio.

Procjenjuje se da je u „Velikoj čistki“ pobijeno između 900 000 i 1.2 miliona ljudi. Počelo je progonom vrha partije, nastavilo se terorom nad seljacima, progonom vođa sindikalnih i komsomolskih organizacija, inteligencije, književnika, umjetnika i sportista, da bi završilo čistkom armije. Većina istoričara se slaže da su ova ubistva obezglavila ruski narod, koji je ostao bez svojih najboljih političara i oficira, što je imalo dalekosežne posljedice. Na primjer, sovjetske žrtve u WW2 umnogome prevazilaze savezničke, a jedan od glavnih uzroka je desetkovanost komandnog kadra: za razliku od kompetentnih njemačkih generala, Crvenom armijom su komandovali manje iskusni oficiri.

Čistke, progoni, deportacije, likvidacije i slične „tehnike“ vladanja bili su osnovne metode staljinističkog upravljanja državom. Staljin se nikada nije osjetio obaveznim da za svoje političke i ekonomske mjere pridobije naklonost naroda, pa i saradnika, već ih je nametao sirovom represijom. Svako ko je bio dovoljno lud da stavi primjedbu rizikovao je da ga pojede mrak ili završi u gulagu.

Gulage je Staljin osmislio kao svojevrsne radne logore i kolonije pod upravom NKVD-a. Osnovani su početkom 1930. Najveći broj žrtava osuđivan je po kratkom postupku tzv. „trojki“ i bez regularnog sudskog postupka. Zatvorenici su masovno umirali, izloženi neljudskim uslovima i psihofizičkoj torturi. Tačan broj žrtava nikada nije utvrđen – prema najnovijim procjenama broj mrtvih u gulazima penje se do 1.5 miliona.

Po nekim procjenama kroz gulage i radne kolonije prošlo je čak 25 miliona ljudi.

No, čak i oni koji nisu direktno postradali bili su žrtve Staljinovog zločinačkog vladanja. On je uspostavio jedan distopijski inferno, tipično totalitarno društvo strahovlade i opšte nesigurnosti, u kome su tajna policija, špijuni, potkazivači i sličan polusvijet vrebali na svakom mjestu. Svako je mogao biti prijavljen, i za najmanji prekršaj (a i bez prekršaja) završiti u Sibiru. To je proizvelo društvo nesigurnosti, strepnje, mraka i beznađa gdje su komšije zazirale od komšija, rođaci od rođaka i niko nije vjerovao nikome. Poznat je slučaj dječaka Pavela Morozova koji je 1931. ni za šta prijavio NKVD-u svog oca, koji je onda deportovan u gulag na 10 godina. Staljinisti su trinaestogodišnjeg Pavela slavili kao heroja i uzor odanosti Vođi i Partiji – koji su iznad svega, računajući i najbližu porodicu. Staljinov SSSR je bio do te mjere bolesno i poremećeno društvo.

Mogli bismo ovo nabrajanje Staljinovih monstruoznih projekata nastaviti unedogled – za potpun pregled njegovih zlodjela trebalo bi par tomova. Ali to nije potrebno: zločinački karakter staljinizma priznali su čak i sami komunisti – već 1956. godine, netom nakon Staljinove smrti, proglašen je proces „destaljinizacije“, koji je imao za cilj da zaustavi njegove ludačke progone, prije svega zatvori gulage i prekine čistke. Unatoč tome, Sovjeti se nikad nisu oslobodili Staljinove sjenke smrti i do samog kraja 1989. godine, to je ostalo morbidno društvo bijede, siromaštva, mraka i beznađa.

Možda je najbolja ilustracija svakodnevice staljinističkog pakla jedna ispovijest koju mi je ispričao Vitalij Ceškovski, višestruki šampion SSSR-a u šahu. Kada sam ga pitao koja mu je najveća nagrada koju je osvojio u životu, rekao je: „Pasoš. Kada sam po drugi put postao šampion SSSR-a mogao sam da držim kući svoj pasoš i da putujem, a da ne moram ići u policiju po njega.“

Uzor model tiranije

Imajući u vidu činjenice o Staljinu, nema nikakve sumnje da je u pitanju jedan od najvećih zločinaca u istoriji, čudovište zla iza koga su ostali miloni žrtava i desetine miliona unesrećenih. Čovjek mora da se zapita kako je uopšte moguće da se događa rehabilitacija tog monstruma i njegovog zločinačkog režima. I zašto bi se, zaboga milog, neko poduhvatio tako mračnog posla? I to upravo u Rusiji i Rusima koji su najveće žrtve ludila ovog Gruzijca?

Odgovor dobijamo kada malo bolje zavirimo u filozofiju i tehnologiju staljinizma. Naime, to je režim koji je propagirao da je zajednica tj. “cjelina” sve, a pojedinac ništa. Stoga se u ime probitka zajednice mirne savjesti mogu žrtovati pojedinci. Tako se često kaže nešto tipa: “Staljin jeste poslao 20 miliona u gulage, ali on je Rusiju, jednu seljačku i nerazvijenu zemlju, odveo u Svemir”. Šta je žrtva par miliona ljudi u ime te istorijske misije? Ova bolesna logika funkcioniše, naravno, ako niste jedan od tih miliona koji su završili u Sibiru. Takav odnos pojedinca i zajednice naširoko je slavljen u staljinističkoj propagandi. Čak je i jedan genije poput Đerđa Lukača opravdavao takvu poremećenu logiku. U knjizi “Povijest i klasna svijest” Lukač je, primjenjujući hegelijansku metodu “istoricizma”, oslobodio Staljina odgovornosti prema pojedincu i zadao mu odgovornost prema istoriji i klasnoj borbi: zadatak Staljina je da obezbijedi planetarni trijumf proletarijata, socijalizma i Revolucije, i u tu svrhu može da žrtvuje pojedince, pa čak i čitave nacije. Zvuči poznato? Naravno: svi diktatori i autokrate i dan danas koriste tu logiku – samo se mijenja objekat – nekad je to klasa, nekad nacija, nekad rasa itd. Ali nikada čovjek pojedinac. Lukač je Staljinu dao filozofsku legitimaciju policijske države i terora.

Iz toga slijedi i doktrina “ograničenog suvereniteta”: narodi i države su suvereni samo do određene mjere. Prioritet je u ozbiljenju istorijske misije – ako neki narod i njegovo rukovodstvo ne razumiju svoju ulogu u toj priči, odgovornost vrhovnog Vođe je da im ju nametne, ne obazirući se na suverenitet naroda/države. Pod tom logikom, Staljin je okupirao Istočnu Evropu.

U paru sa “istoricizmom” ide i kult ličnosti: vođa se predstavlja kao nadnaravna ličnost svjesna svog istorijskog poslanja. Hitlerizam je doveo tu foru do vrhunca, a staljinizam ju je preuzeo i priijenio u sirovoj formi. Obični ljudi nisu svjesni istorijskog zadatka koji stoji pred Vođom i partijom – oni, zauzeti peripetijama svakodnevice, ne mogu imati uvid u smisao istorije. To je dato samo „ljudima posebnog kova“, kako je to rekao sam Staljin.

Represija je neminovna posledica ove političke filozofije. Takva društva su uvijek jednopartijska i jednodimenzionalna i ne dopuštaju kritiku: iz prostog razloga što tu opozicija nije opozicija političaru i političkom programu, kako je to u normalnim zemljama, već opozicija istorijskoj misiji i svetom zadatku koji stoji pred Vođom i nacijom/klasom/rasom. Zato je tu svaki nesaglasni pojedinac ili grupa označen – ne kao puki politički neistomišljenik – već kao “izdajnik”, “narodni naprijatelj” i sl. protiv koga su, kao takvog, dopuštene drastične metode.

Tehnologija putinizma

E sad, kada primijenimo ovu doktrinu na putinizam, vidimo da on koristi ove i slične tehnike i tehnologije vladanja. Koliko znamo, još uvijek nema gulaga, ali čistke staljinističkog tipa su uveliko prisutne: nesaglasni malo-malo padaju sa balkona, opozicije nema, a ako se i pojavi, onda biva likvidirana, brutalno poput Navaljnog. U principu, Rusija pod Putinom već je došla u fazu da je svaka nesaglasnost sa Vođom opasna po život.

Atmosfera straha se otvoreno širi: Putin je na pitanje “šta ne bi oprostio?” vrlo promišljeno rekao: “izdaju”. Kao i Staljin, i on ima patološku fobiju od “izdaje”. Kult ličnost je narastao do orvelovskih razmjera. Sirovi imperijalizam vidimo ovih dana u Ukrajini: kojoj se negira – ne samo prozapadna politička orijentacija, već i samo pravo na postojanje. No, najviše upada u oči potpuno odsustvo odgovornosti za čovjeka-pojedinca koje demonstrira sam Putin. Kao i Staljin, i on ne vidi ništa sporno u žrtvovanju miliona ljudi zarad “istorijske misije”. Njegova retorika protiv individualnih ljudskih prava često je umotana u ruho “antizapadnog” i “antiliberalnog” diskursa, ali zapravo nam svjedoči odnos koji on ima prema Rusima i ljudskom biću uopšte.

Oni su za njega vrijedni samo kao “ljudski material” u funkciji cjeline i istorijske misije koju je sebi ufiksirao. Lukač/Staljinov koncept “istorijske misije” sidrišna je tačka putinizma: u zloglasnom govoru kojim je objasnio motive za agresiju na Ukrajinu, sasvim otvoreno se pozvao na “misiju obnove imperije Petra Velikog”. “Promjena svjetskog poretka”, “slom Zapada” i slično, samo su neke od varijacija ove teme. Ko bi se baktao takvim tričarijama kakve su životi pojedinaca kada je na stolu tema obnove “Imperije” i “Promjene svjetskog poretka”?

Stoga, koliko god ova rehabilitacija Staljina djelovala šokantno, iznenađujuće i aspurdno, ona zapravo sasvim logično ide uz putinizam. Ne radi se tu toliko o rehabilitaciji samog Staljina, koliko o legitimaciji staljinističkih metoda – u mjeri u kojoj su one moguće u XXI vijeku. Ono što se Staljinovim spomenicima i sl. želi postići jeste: legitimirati policijsku državu, svesti pojedinca na puki objekt “istorijske misije”, anatemisati svaku nesaglasnost sa Vođom i dati model za imperijalizam. Ne čudi da Putin sa nostalgijom gleda na sovjetsko razdoblje Rusije. Kako je sam rekao: “Raspad SSSR bio je greška.” Neobično stanovište, imajući u vidu tragičnu sudbinu Rusije tokom sovjetskog razdoblja. Ali Putin i nije Rus – već Sovjet, tipični izdanak NKVD mentaliteta.

BUKA